Tattao—Siasinotayo?
KASLA adda parikut dagiti tattao iti kinasiasinoda. Kuna ni ebolusionista a Richard Leakey: “Adu a siglo a tinaming dagiti pilosopo dagiti aspeto ti katatao, ti kinatao [dagiti tattao]. Ngem, nakaskasdaaw ta awan ti napagnunumuan a depinasion ti kalidad ti katatao.”
Nupay kasta, situtured nga inted ti Copenhagen Zoo ti opinionna babaen iti eksibit nga adda iti balay dagiti mamalia. Ilawlawag ti 1997 Britannica Book of the Year: “Immakar ti agassawa a taga Denmark iti temporario a pagtaengan idiay zoo a panggepda nga ipalagip kadagiti bisita ti nasinged a pannakikabagianda kadagiti bakes.”
Awaten dagiti naisurat a libro ken gubuayan ti impormasion ti kasta a makuna a nasinged a pannakikabagian ti dadduma nga animal kadagiti tao. Kuna ti The World Book Encyclopedia, kas pagarigan: “Dagiti tattao, agraman dagiti bakes, lemur, sunggo, ken tarsier, buklenda ti klase dagiti mamalia a maawagan primate.”
Ngem, ti kinapudno ket, nakaad-adu dagiti naisangsangayan a kababalin dagiti tao a saan a gagangay a kababalin dagiti animal. Mairaman kadagitoy ti ayat, konsiensia, moralidad, espiritualidad, kinahustisia, panangngaasi, kinaparato, panagparnuay, pannakaammo iti tiempo, pannakaammo iti kasasaad ti bagi, panangapresiar kadagiti napipintas, pannakaseknan iti masanguanan, ti pannakabael a mangurnong iti pannakaammo bayat ti adu a kaputotan, ken ti namnama a saan a ti ipapatay ti naan-anay a pagpatinggaan ti kaaddatayo.
Iti panangikagumaan a mamagtunos kadagitoy a kababalin iti kababalin ti animal, ipatuldo ti dadduma ti evolutionary psychology (teoria a timmaud ti dadduma a biag kadagiti addan a kita ket dagiti panagduduma maigapu iti panagbalbaliw kadagiti sumaruno a kaputotan), a dayta ti napagtitipon nga ebolusion, sikolohia, ken siensia ti kagimongan. Nalawlawagan kadi ti evolutionary psychology ti pannakariro maipapan iti kababalin ti tao?
Ania ti Panggep ti Biag?
“Simple ti pakaibatayan ti evolutionary psychology,” kuna ti ebolusionista a ni Robert Wright. “Kas iti aniaman a dadduma pay a paset ti bagi, nadisenio ti panunot ti tao a ti panggepna ket mangyallatiw kadagiti gene iti sumaganad a kaputotan; maawatan ngarud a dagiti rikna ken pampanunot a parnuayenna ket naibatay iti daytoy a kapanunotan.” Iti sabali a pannao, ti intero a panggep ti biagtayo ket ti panagpaadu, kas idiktar dagiti gene-tayo ken iparangarang ti panagpampanunottayo.
Kinapudnona, “adu a kababalin ti tao,” sigun iti evolutionary psychology ket “kangrunaanna narungsot a panagimbubukodan gapu kadagiti gene-tayo.” Kuna ti libro a The Moral Animal: “‘Tarigagayan’ ti natural selection a makidenna dagiti lallaki iti nakaad-adu a babbai.” Sigun iti daytoy a kapanunotan ti ebolusion, iti sidong dagiti dadduma a kasasaad, ti imoralidad maibilang met a kadawyan kadagiti babbai. Uray pay ti panagayat dagiti nagannak ket kababalin a maibilang a tignayen ti gene tapno maipasigurado ti panagbiag dagiti annak. Isu a ti maysa a kapanunotan ipaganetgetna ti kinapateg ti natawid a gene a mangipasigurado nga umadu ti natauan a pamilia.
Dadduma a libro a giya para iti personal nga irarang-ay ket naibasar iti baro a panangmatmat iti evolutionary psychology. Maysa kadakuada deskribirenna ti kababalin ti tao a “saan unay a naiduma kadagiti kababalin ti chimpanzee, gorilia, wenno baboon.” Kunaenna pay: “No maipapan iti ebolusion, . . . napateg ti panagpaadu.”
Iti kasumbangirna, isursuro ti Biblia a pinarsua ti Dios dagiti tao a saan laeng nga agpaadu. Naaramidtayo a ‘kaladladawan’ ti Dios, nga addaan iti kabaelan a mangiparangarang kadagiti galadna, nangnangruna ti ayat, kinahustisia, kinasirib, ken pannakabalin. Inayonyo dagiti naisangsangayan a kababalin ti tao a nadakamaten nga immuna, ket nalawagen no apay nga insaad ti Biblia dagiti tao a nangatngato ngem dagiti animal. Iti kinapudnona, ti Biblia ipalgakna a pinarsua ti Dios dagiti tao a saan laeng nga agtarigagay nga agbiag nga agnanayon no di ket addaanda met iti kabaelan a mangsagrap iti kaitungpalan dayta a tarigagay iti nalinteg a baro a lubong nga aramiden ti Dios.—Genesis 1:27, 28; Salmo 37:9-11, 29; Eclesiastes 3:11; Juan 3:16; Apocalipsis 21:3, 4.
Ti Patientayo Dakkel ti Epektona
Ti panangikeddeng iti umiso a panangmatmat no siasinotayo ket saan laeng a teoria, agsipud ta ti patientayo maipapan iti nagtaudantayo maapektaranna ti panagbiagtayo. Ti historiador a ni H. G. Wells napaliiwna ti kapanunotan a nagteng dagiti adu kalpasan ti pannakaipablaak ti Origin of Species ni Charles Darwin idi 1859.
“Napasamak ti pudpudno a pannakaupay . . . Pudno a napukaw ti pammati kalpasan ti 1859. . . . Kaaduan kadagiti tattao idi arinunos ti maika-19 a siglo patienda a nangabakda maigapu iti Pannakidangadangda Tapno Agbiag, nga iti dayta ti napigsa ken ti nasikap gundawayanna dagiti nakapuy ken managtalek. . . . Ti tao, kunada, ket mannakilangen nga animal a kas iti aso a paganup idiay India. . . . Kasla umiso kadakuada a dagiti napigpigsa nga aso iti pangen ti tao rumbeng a mangasing ken mangparmekda.”
Nabatad a rumbeng a gun-odentayo ti umiso a panangmatmat iti agpayso a kinasiasinotayo. Ta kas iti inyimtuod ti maysa nga ebolusionista, “no ti bin-ig a kadaanan a Darwinismo . . . paksuyanna ti moral a bileg ti Makinlaud a sibilisasion, anianto ti mapasamak no ti baro a bersion [ti evolutionary psychology] naan-anayton a makaawis?”
Tangay ti patientayo maipapan iti nagtaudantayo apektaranna dagiti kangrunaan a panangmatmattayo iti biag ken iti naimbag ken dakes, nasken a sukimatentayo nga interamente daytoy a saludsod.
[Blurb iti panid 4]
Ti historiador a ni H. G. Wells napaliiwna ti kapanunotan a nagteng dagiti adu kalpasan ti pannakaipablaak ti Origin of Species ni Charles Darwin idi 1859: “Napasamak ti pudpudno a pannakaupay . . . Pudno a napukaw ti pammati kalpasan ti 1859”