Lamu—Puro a Naudin iti Tiempo
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY KENYA
TI PUL-OY ti angin iti baybay inablatanna a pinairteng ti mantalona a layag, a nangiduron iti bassit a paraw a naaramid iti kayo. Iti kubierta idiay ngato, kumkumpet idi ti maysa a bantay iti palo a mangsipsiput iti pagtugmukan ti langit ken daga tapno makakita iti daga, uray no masisirap iti silnag ti Taaw Indiano. Maika-15 a siglo K.P. idi, ket dagitoy a marino birbirokenda ti puro ti Lamu.
Ipaay ti Africa amin dagitoy—balitok, marfil, rekado, ken dagiti tagabo. Gapu ta maawisda kadagiti gameng ti Africa ken ti regget nga agsukisok, dagitoy a naandur a lallaki naglayagda a napan iti aplaya ti Makindaya nga Africa a naggapu kadagiti adayo a pagilian. Inanduran dagitoy a marino ti nadaleg a baybay ken napipigsa nga angin gapu iti panagsapulda kadagiti gameng. Nagdaliasatda iti nawatiwat a naglilinnetlet kadagiti lugan iti taaw a naaramid iti kayo.
Iti ngalay ti aplaya ti Makindaya nga Africa, maysa a grupo dagiti puro, dagiti nagsisina a puro ti Lamu, ti nangipaay kadagitoy a natured nga agdaldaliasat iti baybay ken kadagiti nakapuy a parawda iti nauneg, natalged a sangladan a nasalakniban kadagiti kadilian ti korales. Ditoy a mabalin a mangala dagiti marino iti abastoda a nadalus a danum ken taraon.
Idi maika-15 a siglo, naipasdek ti puro ti Lamu kas maysa a narang-ay a sentro ti komersio ken pangalaan iti abasto. Dagiti marino a Portugues a simmangpet sadiay idi maika-16 a siglo nasarakanda dagiti baknang a komersiante a nakaturbante iti seda ken nakakawes iti nalalawa a nalamuyot a pagan-anay. Naarkosan iti pulseras a balitok dagiti takiag ken pingil dagiti nabangbangluan a babbai bayat a lumasatda kadagiti akikid a lansangan. Iti sangladan, adda dagiti simmanglad a paraw a limneden iti danum dagiti nalukot a layagda. Napnoda kadagiti bambanag a maipan iti sabali a daga. Napungo dagiti tagabo sada nagrupogrupo, nga agur-uray a maukkon a maipan kadagiti paraw.
Dagiti immuna a managsukisok a taga Europa nasdaawda a makakita a nakadaldalus ken nagpintas ti disenio ti arkitektura idiay Lamu. Nabangon dagiti balay iti sanguanan ti baybay kadagiti pedaso ti korales a tinebbag ti ima kadagiti lokal a pagtebbagan, ken ti rikep ti ridawda ket naaramid kadagiti napuskol a kayo, a nagpipintas ti pannakaukitda. Nagsayaat ti pannakaintar dagiti balay tapno nasayaat ti panagpul-oy ti nalamiis nga angin nga aggapu iti baybay kadagiti akikid a lansangan ken makabang-ar iti nakasalsalimuot a paniempona.
Dadakkel ken nalawa ti pagtaengan dagiti babaknang nga umili. Naabastuan dagiti banio iti nadalus a danum babaen kadagiti nagkauna a tubo. Nakaskasdaaw ti pannakaibelleng ti ibleng ken ti narugit a danum ken ad-adelantado ngem iti adu a pagilian iti Europa idi a tiempo. Dagiti dadakkel a kanal, a nakungkong iti bato, nga agpasalog a mapan iti baybay ket iyayusda dagiti narugit a danum kadagiti nakali a nauneg nga abut iti kadaratan nga adayo kadagiti gubuayan ti nadalus a danum. Dagiti bubon a bato a paggapgapuan ti nadalus a danum dagiti pagtaengan addaanda iti babassit nga ikan a mangan kadagiti balbaltik, isu a manmano dagiti kumagat a lamok.
Idi maika-19 a siglo, mangsupsuplay ti Lamu iti adu a marfil, lana, bukbukel, lalat ti animal, balay ti pawikan, ngipen ti hippo, ken dagiti tagabo kadagiti agdaldaliasat a paraw. Nupay kasta, bayat ti panaglabas ti tiempo, kimmapuyen ti irarang-ay ti Lamu. Ti didigra, panangraut dagiti nauyong a tribu, ken ti pannakaiparit ti panagnegosio kadagiti tagabo pinakapuyna ti pateg ti Lamu iti ekonomia.
Panagsubli iti Napalabas
Ti panaglayag a mapan iti sangladan ti Lamu itatta ket kaasping ti panagsubli iti napalabas. Kanayon nga agangin iti nalawa nga asul a Taaw Indiano. Agdapla dagiti natalinaay nga umasul nga allon kadagiti puraw a kadaratan iti aplaya. Iti asideg ti aplaya, aglayag dagiti kadaanan a paraw a naaramid iti kayo, a dagiti trianggulo a puraw a layagda kaasping dagiti agtaytayab a kulibangbang. Agturongda iti sangladan ti Lamu a napno kadagiti ikan, prutas, niog, baka, manok, ken pasahero.
Idiay sangladan, kumarasakas gapu iti napudot a pul-oy kadagiti kayo ti palma a mangipaay iti sangkabassit a linong kadagiti lallaki nga agdiskarga kadagiti paraw. Naarimbangaw ti tiendaan kadagiti adu a tattao a makisinsinnukat kadagiti tagilako. Saan a balitok, marfil, wenno dagiti tagabo ti sapsapulen dagitoy nga agtagtagilako no di ket saba, niog, ikan, ken dagiti labba.
Iti linong ti dakkel a puon ti mangga, agtaltali dagiti lallaki kadagiti atitiddog a tali a naaramid iti linabag ti sisal, maysa a kita ti abaka idiay Lamu, ket takupanda dagiti mantalona a layag dagiti parawda. Akikid dagiti lansangan ken napno iti tattao nga agduduma ti turongenda. Dagiti komersiante a nakakawes iti atiddog a nalalawa a puraw a pagan-anay payapayanda dagiti aggatang nga umay kadagiti nawara a paglakuanda tapno umayda sukimaten dagiti tagilakoda. Lumasat iti nagbabaetan ti tattao ti maysa nga asno, a mangikagkagumaan a mangguyod iti kareton a napno iti sinako a bagas. Magmagna dagiti umili idiay Lamu a mapan iti nadumaduma a paset ti puro, ta awan ti de motor a lugan iti puro. Makapanka laeng iti puro babaen ti paraw.
Kasla natalnan no agmatuonen. Gapu iti nakaro a pudot, manmano a tattao ti agpagnapagna, ket uray pay dagiti asno saanda nga aggargaraw a nakakidemda nga agur-uray a lumamiis ti tiempo.
No lumneken ti init ket nalamiisen ti tiempo, gumanaygay manen ti natalna a puro. Dagiti komersiante lukatanda dagiti nadagsen a naukitan a rikep ti ridawda tapno aglakoda manen, ket nakasindi latta dagiti silawda agingga nga adalemen ti rabii. Dagiti babbai digusenda ti babassit nga annakda ket labuenda ida iti lana ti niog agingga a sumileng ti kudilda. Agdalupisak met dagiti babbai nga agisagana iti taraon kadagiti ikamen a linaga a bulong ti niog. Dalikan pay laeng ti paglutuanda ditoy. Aglutoda kadagiti naiimas a taraon nga ikan a natimplaan kadagiti nabanglo a rekado ken ginettaan nga innapuy. Mannakigayyem, managpadagus, ken saan nga agap-apura dagiti tattao.
Nupay napukawen ti Lamu ti dati a kinadayagna, narang-ay pay laeng ditoy ti kultura nga Africano sakbay ti maika-20 a siglo. Iti sidong ti nabara nga init ti tropiko, agtultuloy ti biag a kas idi napalabas nga adun a siglo. Ditoy a masarungkaran ti maysa a tao ti napalabas ken ti agdama. Kinapudnona, ti Lamu ket naisalsalumina a nakalasat iti naglabas a panawen, maysa a puro a naudin iti tiempo.
[Kahon/Dagiti ladawan iti panid 16, 17]
Ti Isasarungkarmi Idiay LAMU
Iti nabiit pay, maysa a grupokami a simmarungkar idiay Lamu, ngem saankami a gumatang wenno aglako. Napanmi sinarungkaran dagiti Kristiano a kakabsatmi a padami a Saksi ni Jehova. Linabsan ti bassit nga eroplanomi ti makin-amianan a nagsikkosikko nga aplaya ti Kenya. Iti baba, agdapla dagiti natalinaay a dalluyon iti aplaya nga aduan iti berde a tropikal a kabakiran a napataraigidan iti puraw a kadaratan. Kalpasanna, kas iti adayo a lugar, nakitami ti nasinasina a puro ti Lamu a sumilsilap a kas iti alahas iti pangasulen a baybay. Kas iti dakkel nga agila iti Africa, linikmutmi dagiti puro ket kalpasanna nagdissokami manipud iti tangatang iti bassit a pagdissuan ti eroplano iti kangrunaan a puro. Dimsaagkami, nagnakami a napan iti igid ti danum, sakam limmugan iti paraw a napan idiay Lamu.
Napintas ken napudot nga aldaw idi, ket nabara ken presko ti angin iti baybay. Bayat nga immadanikami iti puro, nadlawmi nga adu ti tattao idiay sangladan. Ibaklay dagiti napigsa a lallaki ti nadagsen a karga manipud iti paraw, ket dagiti babbai sisisigo a susuonenda dagiti tagilakoda. Inawitmi dagiti kargami a nakigiddan a nagna iti bunggoy ken nagtakderkami iti linong ti kayo a palma. Iti sumagmamano laeng a minuto, nasaripatpatandakami dagiti Kristiano a kakabsatmi, ket sibabara nga inabrasadakami a napan iti pagtaenganda iti puro.
Iti agsapa, nariingkami sakbay a simmingising ti init tapno makiam-ammo kadagiti kakabsat idiay igid ti baybay. Nawatiwat ti biahe a mapan makigimong ket sumagmamano nga oras ti kabayagna. Nagisaganakami iti inumenmi a danum, nalalawa ti bulongda a kallugong, ken nasayaat a pagsapatosmi a magna. Agbannawagen idi naglayagkami a mapan iti kangrunaan a puro, a nakaangayan dagiti gimong.
Ginundawayan dagiti kakabsat ti nangasaba kadagiti padami a pasahero, ket idi simmangladkami, natagiragsakmin ti sumagmamano a saritaan maipapan iti Biblia ken nakaipaimakamin iti sumagmamano a magasin. Napudot ken natapok ti langalang a kalsada a masungadmi. Gapu ta lumasatkami iti awan matataona a nabakir nga away, naibaga kadakami a siputanmi dagiti atap nga animal, agraman ti elepante a sagpaminsan a bumallasiw iti kalsada. Maay-ayatan ken naragsak dagiti kakabsat bayat ti nainayad a pannagnami nga agturong iti papananmi.
Di nagbayag, dimtengkamin iti purok a nakaam-ammuanmi kadagiti dadduma a kakabsat iti kongregasion a nagnagna met a naggapu kadagiti adayo a lugar. Gapu ta adayo dagiti lugarda, maaramid ti uppat a gimong iti maymaysa nga aldaw.
Maangay dagiti gimong iti bassit nga eskuelaan a naaramid kadagiti narusanger a bato, ken awan ti rikep dagiti tawa wenno ridaw. Iti uneg ti eskuelaan, 15-kami a nagtugaw kadagiti bangko ket tinagiragsakmi ti nagsayaat a programa a naibatay iti Biblia. Makaparegta ken makaisuro dayta. Kasla awan ti nangikankano iti nakaro a pudot ti galba nga atep iti ngatuen dagiti ulomi. Basta maragsakankami amin a nagtitipon. Kalpasan ti uppat nga oras a panaggigimong, nagpipinnakadakamin ket nagsisinakamin. Idi nakasublikamin idiay Lamu, lumlumneken ti bimmalitok nga init.
Iti dayta a rabii, tinagiragsakmi ti simple a taraon iti nalamiis a rabii a kadua dagiti pamilia a Saksi nga agnanaed idiay Lamu. Kadagiti simmaganad nga aldaw, nakikaduakami kadakuada a nangasaba. Limmasatkami kadagiti sikkosikko nga akikid a lansangan, a mangbirbirok iti tattao a mabisbisin iti kinapudno a masarakan iti Biblia. Naparegtakami iti kinapinget ken tured dagitoy a sumagmamano a kakabsat.
Kamaudiananna, dimtengen ti aldaw a panagawidmi. Intuloddakami dagiti kakabsat iti sangladan, ket malmaldaangkami a nagpakada. Imbagada kadakami a naparegtada iti isasarungkarmi. Pampanunotenmi no nadlawda a naparegtadakami unay! Idi nakasublikamin iti kangrunaan a puro, naglugankamin iti bassit nga eroplanomi. Bayat a nagpatangatangkami, tinannawaganmi ti napintas a puro ti Lamu. Pinampanunotmi ti nabileg a pammati dagiti kakabsat nga agnanaed sadiay, ti nawatiwat a pagpagnaenda no mapanda makigimong, ken ti kinapinget ken panagayatda iti kinapudno. Nabayagen a nailanad ti padto idiay Salmo 97:1: “Ni Jehova agari; ti daga agragsak koma; agrag-o dagiti adu a purpuro.” Kinapudnona, uray pay iti nasulinek a puro ti Lamu, maik-ikkan dagiti tattao ti gundaway nga agrag-o gapu iti nakaskasdaaw a namnama a masanguanan a paraiso iti sidong ti Pagarian ti Dios.—Naipatulod.
[Dagiti mapa/Ladawan iti panid 15]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
AFRICA
KENYA
LAMU
[Picture Credit Line iti panid 15]
© Alice Garrard
[Picture Credit Line iti panid 16]
© Alice Garrard