Panangmatmat iti Lubong
Nagpaiduma ti Planeta a Daga
Sigun kadagiti astronomo, agtultuloy a masarakan dagiti baro a planeta bayat a rukrukoden dagiti sientista ti medio panagkintayeg ti adayo a bituen a rikrikusan dagiti planeta gapu iti guyod ti grabidad ti planeta a mangrikrikus iti bituen. Idi 1999, 28 kadagita a planeta ti nakuna nga adda iti ruar ti solar system-tayo. Dagiti kabbaro a naikuna a natakuatan ket kadkadakkel ti Jupiter wenno dakdakkel pay. Mamin-318 a dakdakkel ti Jupiter ngem iti Daga. Kas iti Jupiter, dagiti planeta ket maipagarup a buklen ti helium ken hidrohena. Gapu iti distansia ti pagrikusan dagidiay a planeta, makuna a saan a mabalin nga adda kakadua dagiti aniaman a planeta a kadkadakkel ti daga. Maysa pay, sukog itlog ti wagas ti panagrikus dagiti planeta kadagiti bituenda, saan a kas iti nagtimbukel a 150 a milion a kilometro a panagrikus ti Daga. Kinapudnona, ti maminsan a rikus makadanon iti 58 a milion a kilometro agingga iti 344 a milion a kilometro a kaadayo manipud iti bituenna. “Bumatbatad a medio manmano dagiti naurnos a panagkomplontar, nagtimbukel a panagrikus a kas iti makitatayo iti solar system-tayo,” kinuna ti maysa nga astronomo.
Komunikasion Babaen ti Sagawisiw
Maikalikagum kadagiti Español nga ubbing nga ages-eskuela iti isla ti Gomera, maysa kadagiti isla iti Canary Islands, a sursuruenda ti agsagawisiw. Adu a siglo a kastoy ti ar-aramiden idi dagiti pastor iti dayta a lugar, kuna ti The Times ti London. Tangay napataud idi damo kas pamay-an ti pannakikomunikar kadagiti tanap iti kabambantayan, ti sao iti Gomera a silbo, wenno sagawisiw, usarenna dagiti uni a mangtulad kadagiti silaba ti panagsao. Ikabil dagiti agsagawisiw ti ramayda iti ngiwatda tapno mapataud ti sabasabali a tono, sada iyapput dagiti imada tapno mayallatiw ti uni—agingga iti 3 a kilometro. Nupay dandani saanen a maus-usar idi dekada ti 1960, naguso manen ti silbo, ket ita addan tinawen nga aldaw ti isla para iti panagsagawisiw. Ngem adda dagiti limitasion. “Mabalinyo ti agsasarita ngem bassit laeng ti mabalin a pagsasaritaanyo,” kuna ni Juan Evaristo, maysa a direktor ti edukasion iti dayta a lugar.
Ubbing ken Pannaturog
“Masapul a mangikeddeng ti nagannak kadagiti limitasion, saan laeng a ti oras ti pannaturog dagiti ages-eskuela nga ubbing no di ket uray ti aramidenda sakbay ti pannaturogda,” kuna ti magasin a Parents. “Ti panagbuya iti TV, panagay-ayam iti computer ken video game, ken panagbasabasa iti Internet ket makaay-ayo a pakakumikoman ti ubbing iti napaut nga oras. Ket ti nagadu a pakakumikomanda kalpasan ti panageskuela ti makalapped iti panangileppasda iti adalenda a leksion iti pagtaengan iti rasonable nga oras.” Ipakita ti panagsirarak a ti kurang a turog masansan nga adda sabali nga epektona kadagiti ubbing pay—agbalinda a naalikuteg ken aliwegweg, idinto ta agdudungsa ken agbalin a naulimek dagiti adulto. Kas resultana, no dagiti ubbing a kurang ti turogda ket addan idiay eskuelaan, dida maisentro ti panunotda, makapagatension, matandaanan ti ad-adalenda, ken masungbatan dagiti maipasolbar kadakuada. Sigun kadagiti eksperto, masapul a mangikeddeng ti nagannak iti oras a pannaturog ti annakda ket pagbalinenda dayta kas ti maipangpangruna—saan a ti kaudian a pagpilian kalpasan a nabannogdan wenno nagsardengdan iti ar-aramidenda.
AIDS iti Intero a Lubong
Sigun iti baro a report ti United Nations, iti intero a lubong “nasurok a 50 a milion a tattao ti naalisan iti HIV-AIDS—ti katupag ti populasion ti United Kingdom—ket 16 a milionen ti natay,” kuna ti The Globe and Mail ti Canada. “Impalgak ti panagsirarak iti siam a pagilian iti Africa a 20 a porsiento nga ad-adu ti babbai ngem iti lallaki ti naalisanen iti sakit” ket “agarup maminlima nga ad-adda a maalisan dagiti babbalasitang iti HIV-AIDS ngem kadagiti babbarito.” Deskribiren ni Peter Piot, direktor ehekutibo ti Joint United Nations Programme on HIV/AIDS, a “bigla a kimmaro” ti kasasaad idiay Makindaya nga Europa. Ipatuldo ti report a “nasurok a doble ti immaduan dagiti naalisan iti HIV iti dati a Soviet Union iti napalabas a dua a tawen, ti kaaduan ken kapartakan nga iyaadu iti lubong.” Sigun kadagiti eksperto, dayta ti mangipakita nga immadu ti agus-usar iti mayineksion a droga iti dayta a rehion. Iti intero a lubong nasurok a kagudua kadagidiay nakaptan iti HIV-AIDS ti “naalisan iti sakit idi 25 ti tawenda ket gagangay a matayda sakbay ti maika-35 a panagkasangayda.”
Sunscreen ken Kanser
“Palso ti marikna ti tattao a kinatalged no mangyaprosda iti nasamay a sunscreen wenno losion a pangsalaknib iti kudil iti kainaran ken mabalin a mangpakaro iti peggad nga agkanser ti kudilda,” kuna ti The Times ti London. “Ngamin, nabaybayagda nga agkainaran ken ad-adu a radiasion ti sumarut iti bagida.” Natakuatan dagiti managsirarak manipud iti European Institute of Oncology idiay Milan, Italia, a 25 a porsiento a nabaybayag nga agkainaran dagidiay mangus-usar iti factor 30 sunscreen ngem dagidiay agus-usar iti factor 10. Kuna ni Phillipe Autier, ti autor ti panagadal: “Saan pay a naipakita iti kaaduan a tattao ti mangsalaknib nga epekto ti sunscreen a pangkontra iti panagkanser ti kudil, nangnangruna ti melanoma, ngem adda dagiti makakombinsir nga impormasion a mangipakita nga adda nabileg a nakainaigan ti kapaut ti panagkainaran ken ti panagkanser ti kudil.” Mamakdaar itan dagiti propesional iti tay-ak ti salun-at a makadangran ti napaut a panagkainaran, kasanoman kasamay ti sunscreen. Kastoy ti balakad ni Christopher New, cancer campaign manager ti Health Education Authority ti Britania: “Dikay isardeng ti panagusar kadagiti sunscreen, ngem laglagipenyo a ti panagusar kadagita dina kaipapanan a mabalinyon ti agkainaran iti napapaut a tiempo.”
Ti Matarigagayan a Lugan?
Pinulpullon a tawen a maus-usar idiay India dagiti pedicab, a pagaammo met kas trishaw wenno cycle ricksha. Ngem sigun iti magasin nga Outlook, saanda pay a nabalbaliwan, tangay addaanda iti “nadagsen a kayo nga estruktura, dadakkel a landok a balabala, di komportable a naglikig a tugtugaw ken awanan kambio.” Kadagiti kallabes a tawen, adu ti nangbusor iti pannakausar dagitoy gapu iti rigat a sagabaen dagiti tsuper, a masansan a lallakayen ken agsagsagaba iti malnutrision. Ita, tangay nakaron ti polusion iti angin idiay India, adda manen gundaway nga agtultuloy ti pannakausar ti cycle ricksha. Adda inaramid ti maysa a kompania a nakabase idiay Delhi a disenio a nalaglag-an nga amang ken napimpintas ti estrukturana nga ad-adda a makaandur iti angin. Addaan iti sistema ti kambio a mangkissay iti bannog nga agpedal, maibagay iti tao a silia, manibela a mangkissay iti pannakaparigat ti pungupunguan, ken nalawlawa, mas komportable a pagtugawan ti pasahero. Sigun ken T. Vineet, ti mangidadaulo iti proyekto, “maibagay dayta iti agdama a kasasaad ti politika ken kagimongan a sadiay makaay-ayo a denggen dagiti natauan a kalintegan ken ti awanan polusion nga aglawlaw.” Kuna ti Outlook: “Ti simple a rickshaw posible nga agbalin a matarigagayan a klase ti lugan iti maika-21 a siglo.”
Awan Kasukatna a Surat
Agingga ita, “saan a nagballigi ti teknolohia a nangsukat iti napigsa nga impluensia ti surat,” kuna ti periodiko a Le Figaro. Idi 1999, nangitulod ti serbisio ti koreo idiay Francia iti kaaduan pay la a bilang a 25 a bilion a surat. Kadagitoy, 90 a porsiento ket surat a nainaig iti negosio, ket 10 a porsiento laeng ti personal a surat. Adda nailukon a sumagmamano a kita ti anunsio iti dandani kagudua kadagiti amin a naipatulod a surat, ket imbaga ti 98 a porsiento kadagidiay napagsaludsodan nga immawat iti surat ti nagkuna a binasada a naimbag dagitoy. Iti kada aldaw, ti 90,000 a kartero ti Francia, nga 40 a porsiento kadakuada ti babbai ket nasurok a mamin-72,000 nga agsublisublida a mangitulod iti 60 a milion a surat a maibuson iti kada aldaw.
Dagiti Madanagan a Kompania ti Insurance
Impadamag ti Pranses a periodiko a Le Monde a ti 1999 ket “nailunod a tawen para iti panagaplikar manen iti insurance.” Dagiti natural a didigra idi 1998 ti nakapukawan ti 90 a bilion a doliar. Ag-15 a bilion a doliar ti kantidad nga insubli dagiti kompania ti insurance. Ngem idi 1999—nga aduan iti ginggined idiay Turkey ken Taiwan, bagyo idiay Japan, layus idiay India ken Vietnam, ken dadduma pay a didigra—ti mabalin a mangpadakkel pay iti bayadan dagiti kompania ti insurance. Madanagan dagiti kompania ti insurance maipapan iti kumarkaro a posibilidad a dumteng dagiti nakaro a didigra kadagiti aduan iti tao a lugar. Mamakdaar ti kangrunaan iti lubong a kompania ti insurance iti “makadadael nga epekto” ti panagbara ti globo ken “dagiti ibunga ti ar-aramid ti tao iti kasasaad ti paniempo.”
Nangatngato Itan ti Mount Everest
“Ti Mount Everest, ti kangatuan a bantay iti lubong, ket nangatngato ngem iti dati nga impagarup dagiti sientista, ken kaskasdi a ngumatngato latta,” kuna ti nabiit pay a report ti Reuters. “Babaen ti panagusar dagiti immuli iti sopistikado a sistema ti satellite, narukodda ti Everest a 8,850 a metro—agarup walo punto siam a kilometro ti kangatona . . . Dua a metro dayta a nangatngato ngem iti napalabas nga opisial a rukodna a 8,848 a metro a naammuan idi 1954.” Ti baro a rukod ket agingga iti napnuan niebe a pantokna. Saan pay a naammuan ti kangato ti aktual a bato a tapawna iti uneg ti niebe. Inadaptaren ti National Geographic Society ti baro a numero para kadagiti mapana. Malaksid iti ingangato ti bantay—kinaagpaysuanna ti intero a kabambantayan ti Himalayas—ket agpapaamianan a daya nga agturong iti China, babaen ti 1/16 a pulgada agingga iti 1/4 a pulgada iti kada tawen.