Panagbiag iti Asideg ti Matmaturog a Bulkan
Saan a masinunuo ti kasasaad dagiti bulkan. Mabalin a matmaturogda iti ginasuten a tawen, ngem mabalin a kellaat nga agriing iti pamay-an nga agpadpada a nakaskasdaaw ken makapapatay. Iti las-ud ti sumagmamano a minuto, mabalin a madadael ti away ken makeltay ti adu a biag gapu iti panagbettakda.
AWAN duadua a napeggad dagiti bulkan. Iti laeng napalabas a tallo a gasut a tawen, ginasut a ribu a biag ti kineltayda. Siempre, kaaduan kadatayo ti agnanaed iti natalged a distansia manipud kadagitoy matmaturog a bulkan, ngem minilion a tattao ti agnanaed iti asideg dagiti aktibo a bulkan. Kas pagarigan, ti Quito a kabesera ti Ecuador ket asideg iti Pichincha, maysa a bulkan nga adda iti makin-amianan a laud dayta a siudad. Ti Mount Popocatepetl, a ti naganna iti lenguahe dagiti Aztec kayuloganna ti “Umas-asuk a Bantay,” ket agarup 60 a kilometro manipud iti Mexico City. Dagiti dadakkel a siudad ti Auckland, New Zealand, ken Naples, Italia, ket adda iti asideg wenno sakaanan ti bulkan. No dagupen, agbibiag ti minilion a tattao kadagiti lugar a dagiti puersa iti uneg ti daga ket posible a sidadawel nga agdaranudor, a mangpaaktibo wenno mangriing iti matmaturog a bulkan.
Napeggad a Bulkan
Agarup 3,000 a tawenen nga agnanaed dagiti umili ti Naples iti asideg ti Mount Vesuvius. Dayta a bantay ket 11 la a kilometro manipud iti Naples. Kinapudnona, maysa dayta a bantay iti uneg ti wangawangan ti nabayagen a Monte Somma. Ti Vesuvius ket maysa kadagiti kapeggadan a bulkan ditoy daga. Yantangay ti lansadna ket adda iti baba ti patar ti baybay, dakdakkel dayta a bantay ngem iti makita a langana.
Nabayagen nga agdinamag ti kinaaktibo ti Mount Vesuvius. Nasurok a 50 a daras a bimtaken sipud iti nagdinamag a panagbettakna idi 79 K.P., a nangdadael kadagiti siudad ti Pompeii ken Herculaneum. Agarup 4,000 a tattao ti napapatay iti makadadael a panagbettakna idi 1631. Iti daydi a tiempo, nangrugin a nausar ti sao a “lava.” Nagtaud dayta iti Latin a labi, a “mangreggaay” ti kaipapananna. Maitutop dayta a mangiladawan iti panagayus ti lava kadagiti bakras ti Vesuvius.
Iti unos dagiti siglo, nagtultuloy a bimtak ti Vesuvius. Bimtak dayta idi 1944 kabayatan ti Sangalubongan a Gubat II, a namagtudo iti dapo kadagiti Aliado a buyot. Nagaburan iti dapo dagiti kabangibang nga ili ti Massa ken San Sebastiano, agraman ti nalatak a de-kable a tren iti bakras ti bantay, a limmatak iti nailian a kanta dagiti Italiano a napauluan iti “Funiculi, Funicula.”
Ita, dagiti agnanaed iti Naples kasla dida sipapanunot iti umas-asidegen a peggad. Masmasdaaw dagiti turista kadagiti naisangsangayan a pasdek wenno lugar a nainaig iti historia ken arkitektura. Dagiti tiendaan ken kapeteria ket araken ti adu a tattao ken adu a barangay ti aglaylayag iti Bay of Naples. Nalatak latta a lugar ti mismo a Vesuvius ken ad-adda a maibilang a di makadangran a paset ti napintas nga aglawlaw, imbes a napeggad a matmaturog a bulkan.
Auckland—Siudad Dagiti Bulkan
Ti sangladan a siudad ti Auckland, New Zealand, ket aduan kadagiti bulkan. Kinapudnona, ti nasurok a maysa a milion nga umilina ket agnanaed iti nagtetengngaan ti 48 a babassit a bulkan. Dagiti nabayagen a tanap a pinataud dagiti bulkan ti mangbukel iti dua a sangladan a dagiti islana isu dagiti nabatbati kadagiti impugso ti bulkan. Ti nakadkadlaw unay nga isla ket ti 600 ti tawennan a Rangitoto, nga adda iti tengnga ti baybay ken kalanglanga ti Vesuvius. Idi timmaud ti isla babaen ti panagbettak ti bulkan, nagaburan iti dapo ti kabangibang a bario dagiti Maori.
Dagiti umili ti Auckland nasursuroda a pakibagayan dagiti bulkanda. Ti maysa a bulkan a napanaganan iti Maungakiekie ket maysa itan a pangpubliko a parke ken pagtaraknan kadagiti karnero iti tengnga ti Auckland. Dan-aw, parke, wenno tay-ak a pagay-ayaman itan ti dadduma a bulkan idinto ta adda met ti nagbalinen a sementerio. Kaykayat ti adu ti agnaed kadagiti bakras ti bulkan gapu iti napintas a buya iti aglawlaw.
Idi adda dagiti nagnaed iti Auckland, umuna dagiti Maori sa dagiti taga-Europa 180 a tawen kalpasanna, dida la ketdi pinampanunot ti napalabas a panagbettak iti dayta a lugar. Imbes ketdi, basta nakita dagiti tattao a bakante ti daga ken asideg dayta iti baybay—ken nadam-eg pay. Nadam-eg met ti daga nga asideg iti bulkan iti dadduma a paset ti lubong. Idiay Indonesia, kas pagarigan, dadduma kadagiti kasayaatan a pagmulaan iti pagay ket masarakan kadagiti aglawlaw dagiti aktibo a bulkan. Dagiti kangrunaan a kataltalonan iti makinlaud nga Estados Unidos ket addaan iti daga a kaaduanna a naggapu iti bulkan. Kadagiti umiso a kasasaad, dagiti mula ket mabalin nga agtubo iti daga a nagaburan iti lava ti bulkan nga awan pay makatawen nga impugso ti bulkan.
Dagiti Sistema a Nasaksakbay a Mangpakdaar
Adu ti mangpampanunot no napeggad ti agnaed iti asideg ti bulkan. Siempre, napeggad a talaga. Ngem kabaelan dagiti sientista a siaannad a siputan ti ginggined ken ti mapaspasamak iti maysa a bulkan. Kas pagarigan, ti United States Geological Survey kanayon a sipsiputanna dagiti aktibo a bulkan iti intero a lubong—agraman dagidiay adda idiay Naples ken Auckland, a sadiay addan dagiti naiplano a pamuspusan no kellaat a bumtak ti bulkan. Babaen ti panangusarda iti 24 nga oras a satellite a Global Positioning Systems ken dagiti agkakanaig a sistema ti sismometro (pagrukod ken pagirekord iti kapigsa ti ginggined), maammuan dagiti sientista ti panaggaraw dagiti magma wenno marunrunaw a batbato iti uneg ti daga.
Kanayon a masipsiputan ti kasasaad ti Vesuvius. Gapu ta nakaan-annad dagiti autoridad ti Italia tapno awan dagiti dakes a mapasamak, nangaramidda kadagiti plano a pang-emerhensia tapno no bilang adda panagbettak a kas iti kapigsa ti napasamak idi 1631, maasikasoda dayta a sibaballigi. Sigun kadagiti eksperto, dagiti agnanaed iti napeggad a disso ket mabalin a mapakdaaran ken mayakar sakbay ti panagbettak.
Ti Auckland ket adda iti aw-awagan dagiti sientista a monogenetic volcanic field. Kaipapanan dayta nga imbes nga agbalin nga aktibo ti datin a bulkan, mabalin a tumaud ti baro a bulkan iti interamente a sabali a lugar. Kuna dagiti eksperto a mapasamak laeng dayta kalpasan ti ginggined nga agpaut iti sumagmamano nga aldaw agingga iti sumagmamano a lawas. Dagita a nasaksakbay a pakdaar ti mangted iti tiempo tapno makaakar dagiti tattao iti natalged a disso.
Kanayon a Sipapanunot Kadagiti Risgo
Nupay napateg ti panangsiput kadagiti bulkan, saan nga epektibo dayta no di maipangag dagiti pakdaar. Idi 1985, naipakdaar kadagiti autoridad idiay Armero, Colombia, nga asidegen a bumtak ti Nevado del Ruiz. Bayat a dimmaranudor ti bantay agarup 50 a kilometro ti kaadayona kas nalawag a pakdaar, basta napakaammuan dagiti umili nga agtalinaedda a kalmado. Nasurok a 21,000 ti natay gapu iti lahar a nagayus iti dayta a siudad.
Nupay manmano dagiti didigra a kas kadagita, dagiti tiempo nga awan ti napasamak a panagbettak ket nausar iti kanayonan a panagsirarak ken panagsagana. Dayta ti gapuna a ti agtultuloy a panangsiput, umdas a panagsagana, ken panangisuro iti publiko iti rumbeng nga aramidenda, ket mabalin a makatulong tapno makissayan dagiti risgo a maipasango kadagiti agnanaed iti asideg ti matmaturog a bulkan.
[Kahon/Ladawan iti panid 16]
SISASAGANAKAYO KOMA!
Nakasaganakayo kadi no adda dumteng a natural a didigra? Ammuenyo dagiti peligro iti lugaryo. Iplanoyo a nasaksakbay no pagkikitaanyo a sangapamiliaan no bilang agsisinakayo ken no siasino ti pangipakaammuanyo no sadino ti ayanyo. Ikeddengyo no ania a suplay a pang-emerhensia ti nasken nga itugotyo, agraman ti taraon ken danum, first-aid kit, kawes, radio, di maslep a lente, ken ekstra a bateria. Adda koma umdas a suplayyo a mangsustiner kadakayo iti sumagmamano nga aldaw.
[Ladawan iti panid 15]
Dagiti sangaili a magmagna iti asideg ti kadakkelan a wangawangan ti Vesuvius
[Credit Line]
©Danilo Donadoni/Marka/age fotostock
[Ladawan iti panid 15]
Naples, Italia, iti sango ti Bantay Vesuvius
[Credit Line]
© Tom Pfeiffer
[Ladawan iti panid 15]
Ti kapanunotan ti maysa nga artist maipapan iti napigsa a panagbettak idi 79 K.P., a nangdadael kadagiti siudad ti Pompeii ken Herculaneum
[Credit Line]
© North Wind Picture Archives
[Ladawan iti panid 16]
Rangitoto, maysa kadagiti adu nga isla a pinataud ti bulkan iti Auckland
[Dagiti Ladawan iti panid 16, 17]
Iti ngato ken kannawan: Mount Popocatepetl, Mexico
[Credit Lines]
AFP/Getty Images
Jorge Silva/AFP/Getty Images
[Picture Credit Line iti panid 14]
USGS, Cascades Volcano Observatory