Ti Kasayaatan nga “Adres” ti Daga

TI ADRESTAYO masansan a ramanenna ti pagilian, siudad, ken kalsada nga ayantayo. Kas panangidilig, awagantayo ti galaksi a Milky Way kas ti “pagilian” ti daga, ti sistema solar—a buklen ti init ken dagiti planeta—kas ti “siudad” ti daga, ken ti sursurotenna a pagrikusan iti sistema solar kas ti “kalsada” ti daga. Gapu iti iyaadelantar ti astronomia ken pisiko, immuneg ti pannakaawat dagiti sientista maipapan kadagiti bentaha ti lokasion ti nagbassit a daga iti nakalawlawa nga uniberso.

Adda ti “siudadtayo,” ti sistema solar, iti kakaisuna a paset ti Milky Way a mabalin a pagbiagan, sigun iti adu a sientista. Dayta a lokasion ket agarup 28,000 a light year manipud iti sentrona ken naglaon iti eksakto a kaadu dagiti kemikal a kasapulan tapno masustiner ti biag. No umad-adayo iti sentro, basbassit dagita a kemikal; ngem no umas-asideg iti sentro, napegpeggad ti “sangakaarrubaan” gapu ta nagadu dagiti makapapatay a radiasion ken dadduma pay. Gapuna, “agbibiagtayo iti primera klase a ‘subdibision,’” kuna ti magasin a Scientific American.

Ti Kasayaatan a “Kalsada”

“Primera klase” met ti “kalsada” ti daga, ti sursurotenna a pagrikusan iti “siudad” a sistema solar. Agarup 150 a milion a kilometro manipud iti init, daytoy a pagrikusan ti kakaisuna a paset ti sistema solar a mabalin a pagbiagan sigun kadagiti sientista, yantangay saan a nakaro ti pudot ken lamiisna. Maysa pay, arimbuklen ti pagrikusan a sursuroten ti daga isu a dandani di agbaliw ti distansiatayo iti init iti intero a tawen.

Kabayatanna, ti init ti nagsayaat a “planta ti enerhia.” Nakaintek, apag-isu ti kadakkelna, ken agparuar iti kalkalainganna nga enerhia. Gapuna, maitutop a maawagan dayta kas “naisangsangayan unay a bituen.”

Ti Kasayaatan a Kaarruba

No agpilikayo iti “kaasitgan a kaarruba” ti daga, awan ti kasayaatan no di ti bulan. Ti diametrona ket dakdakkel bassit ngem iti kakapat ti daga. Gapuna, dakkel ti bulantayo no idilig iti dadduma a bulan dagiti planeta iti sistema solartayo. Ngem saan a naiparna daytoy.

Ti bulan ti kangrunaan a pakaigapuan ti panagatab ken panagugot ti taaw, a dakkel ti maitulongna iti ekolohia ti planeta. Makatulong met daytoy iti panagtalinaed ti daga nga agtayyek iti axis-na. No awan daytoy a bulan a nairanta para iti daga, mabalin nga agdiwerdiwer ti planetatayo a kas iti tarampo! Mabalin nga agresulta dayta iti makadidigra a panagbalbaliw ti klima, panagatab ken panagugot ti taaw, ken dadduma pay.

Ti Apag-isu nga Irig ken Tayyek ti Daga

Ti 23.5 degree nga irig ti daga ti pakaigapuan ti tinawen a siklo ti paniempo, kalkalainganna a temperatura, ken nagduduma a klima iti nadumaduma a lugar. “Agparang nga ‘apag-isu la unay’ ti irig ti planetatayo,” kuna ti libro a Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe.

Apag-isu met ti kapaut ti aldaw ken rabii gapu iti panagtayyek ti daga. No napapaut ti panagrikusna, makset ti paset ti daga a nakasarang iti init ket agyelo met ti kasumbangirna. Ngem no ab-ababa ti aldaw, uray sumagmamano laeng nga oras, ti napartak a panagtayyek ti daga ti mangpataud iti napipigsa nga angin ken dadduma pay a makadangran nga epekto.

Wen, amin a bambanag maipapan iti planetatayo—manipud iti “adresna” agingga iti kapartak ti panagtayyekna ken iti kaarrubana a bulan—ket ebidensia a dinisenio dayta ti masirib a Namarsua.a Kuna ti pisiko ken ebolusionista a ni Paul Davies: “Uray dagiti sientista a di mamati iti Dios matukay ti riknada gapu iti kinadakkel, kinadaeg, panagtutunos, kinapintas, kinarikut ti pannakadisenio ti uniberso.”

Naiparna laeng kadi dagitoy a narikut a disenio, wenno ebidensia dayta nga adda panggep dagitoy a nadisenio? Panunotenyo dayta a saludsod bayat a basbasaenyo ti sumaruno nga ababa nga artikulo, a mangilawlawag iti dua a nakaskasdaaw a salinong ti biag ditoy daga manipud kadagiti pangta iti law-ang.

[Footnote]

[Kahon iti panid 5]

NAPARPARTAKKA KADI NGEM ITI BALA?

Inton malpasmo a basaen daytoy a kahon, rinibun a kilometro ti nadaliasatmo—ken nakaan-annayas! Usigem ti sumaganad.

Ti daga ket 40,000 a kilometro ti sirkumperensiana ken maminsan nga agtayyek iti las-ud ti 24 nga oras. Gapuna, dagiti lugar nga adda wenno asideg iti ekuador aggarawda iti kapartak nga agarup 1,600 a kilometro iti kada oras. (Siempre, dagiti adda iti rabaw ken sirok ti globo agtayyekda lattan iti lugarda.)

Ti daga rikusenna ti init iti kapartak a 30 a kilometro iti kada segundo, bayat a ti intero a sistema solar agdaliasat iti uneg ti Milky Way iti nakaskasdaaw a kapartak a 249 a kilometro iti kada segundo. No idilig, ti bala ket agdaliasat iti awan pay maysa a milia iti kada segundo.

[Picture Credit Line iti panid 4]

Milky Way: NASA/JPL/Caltech

[Picture Credit Line iti panid 5]

Daga: Naibatay iti rinetrato ti NASA/Visible Earth