Maysa Pay nga Ebidensia

Adda kadi ebidensia ti arkeolohia a mangsuporta iti rekord ti Biblia? Idi 2014, maysa nga artikulo ti magasin a Biblical Archaeology Review ti nangsungbat iti saludsod a: “Mano a karakter iti Hebreo a Kasuratan (Daan a Tulag) ti napaneknekanen ti arkeolohia?” Ti sungbat: “Di kumurang a 50.” Ngem awan ni Tatenai iti dayta a listaan. Asino isuna? Ammuentayo ti ababa a rekord ti Biblia maipapan kenkuana.

Ti Jerusalem ket paset idi ti naglawa nga Imperio ti Persia. Karaman dayta iti lugar nga aw-awagan dagiti Persiano a Ballasiw-ti-Karayan, wenno iti lauden ti Eufrates. Kalpasan a nasakupda ti Babilonia, winayawayaan dagiti Persiano dagiti Judio ken pinalubosanda ida a bangonen manen ti templo ni Jehova idiay Jerusalem. (Esdras 1:1-4) Ngem kimmontra dagiti bumusbusor kadagiti Judio ken dayta ti inusarda a pangibatayan iti akusasionda nga agrebrebelde dagiti Judio iti Persia. (Esdras 4:4-16) Bayat ti panagturay ni Dario I (522-486 B.C.E.), maysa nga opisial ti Persia nga agnagan Tatenai ti nagsaludsod maipapan iti dayta a banag. Inawagan isuna ti Biblia a “gobernador iti labes ti Karayan.”—Esdras 5:3-7.

Makita ti nagan a Tatenai kadagiti nakalasat a taptapi a cuneiform. Posible a paset dagita dagiti naurnong a dokumento ti maysa a pamilia. Ti tapi a mangikonektar iti maysa a miembro daytoy a pamilia iti karakter ti Biblia a ni Tatenai ket maysa a pirmado a dokumento (promissory note) iti maika-20 a tawen ni Dario I, idi 502 B.C.E. Tinukoy ti tapi ti maysa a saksi iti dayta a transaksion kas adipen ni “Tattannu, a gobernador ti Ballasiw-ti-Karayan”—ti isu met la a Tatenai iti libro ti Biblia nga Esdras.

Ania ti akem daytoy a lalaki? Idi 535 B.C.E., biningbingay manen ni Ciro a Dakkel dagiti masakupanna ket pinagbalinna a probprobinsia. Maysa kadagita ti maawagan iti Babilonia ken Ballasiw-ti-Karayan. Idi agangay, nagudua dayta a probinsia ket naawagan ti maysa a paset kas Ballasiw-ti-Karayan. Karaman iti dayta ti Coele-Siria, Fenicia, Samaria, ken Juda, ket mabalin nga idiay Damasco ti sentro ti turay. Ni Tatenai ti gobernador daytoy a rehion idi agarup 520-502 B.C.E.

Idi naggapu ni Tatenai idiay Jerusalem tapno imbestigarenna ti akusasion a panagrebelde, inreportna ken Dario nga imbaga dagiti Judio a pinalubosan ida ni Ciro nga ibangon manen ti templo ni Jehova. Idi kinitada dagiti dokumento ti palasio, napatalgedan a husto ti imbaga dagiti Judio. (Esdras 5:6, 7, 11-13; 6:1-3) Isu a nabilin ni Tatenai a palubosanna ti trabaho, ket nagtulnog.—Esdras 6:6, 7, 13.

Ni “Tatenai a gobernador iti labes ti Karayan” ket saan a napateg iti historia. Ngem siputam ta dinakamat isuna ti Biblia ken eksakto ti titulo a nayawag kenkuana. Maysa manen dayta nga ebidensia a maulit-ulit a supsuportaran ti arkeolohia a husto ti ibagbaga ti Biblia maipapan iti historia.