Panangmatmat iti Lubong
Mannakigubat a Siglo
“Maysa a nadara a siglo, ti maika-20 naaddaanen iti 207 a gubgubat, ken ti napattapatta a 78 milion a napukaw a biag, nasursurok pay ngem maminlima a daras nga ad-adu a natnatay ngem idi maika-19 a siglo,” kuna ti nabiit pay a naipablaak a report iti World Military and Social Expenditures 1985. “Dua a kakatlo kadagiti pagpagilian iti lubong, a mangirepresentar iti 97 porsiento iti sangaglobo a populasion, ti nairaman iti maysa a gubat iti daytoy a siglo. Nanipud idi Gubat Sangalubongan II ti kaadu ti kinaranggas kimmaro.” Kinapudnona, uray di ibilbilang dagiti dua a gubat sangalubongan, adda mamimpat a daras nga ad-adu a natnatay gapu iti gubat kadagiti 40 a tawtawen nanipud idi Gubat Sangalubongan II a kas idi 40 a tawtawen sakbay dayta. Ti bilang ti sibil, lokal, ken linugan-lugar a panagdadangadang nagpangato iti kasta unay. Dagiti makagapu a relihiuso ken dagiti ingrupo a makagapu kadagitoy a panagdadangadang nakagtengen iti kabbaro a kangato kadagiti nabiit pay a tawtawen. Ti pagdadangadangan kadagiti kaaduan a gubgubat nanipud idi 1945 ket kadagiti Rumangrang-ay a pagpagilian, a sadiay ti narang-ay nga armas ti nangipaay iti tunggal lugar, nupay kasano kaadayona, nga asideg iti pagbabakalan. Dagiti natnatay a sibilian ngimmato iti kasta unay. “Dagiti gubgubat ad-addan a makapagpapeggad iti biag dagiti saan a makidangdangadang ngem kadagiti makidangdangadang,” kuna ti report.
Makasabidong a Tedted
Idiay Estados Unidos, iti napalabas a lima a tawen dagiti makasabidong a tedted pinapataydan ti agarup 135 a tattao, nangdangran iti 1,500, ken pinapanawdan ti nasurok a 200,000 kadagiti pagtaenganda, kuna ti Environmental Protection Agency. Tinawen, addada agarup 1,400 nga aksidente a pannakairuar dagiti napeggad a kemikal. Ti ahensia pinattapattana nga agarup 2,000 a tattao ti nakapataud iti kanser iti tinawen gapu iti pannakaisarangda—ngangngani katupag ti bilang dagiti tattao a natay iti naipablaak a naimbag a trahedia ti Bhopal, India, idi 1984. “Adda adu a sao ngem bassit a panagtignay maipapan iti no kasano ti panangpasardeng iti kasta met laeng a didigra,” kuna ti The New York Times.
Paset ti Alkohol iti Krimen
Ti resulta ti nabartek a panagmaneho nasaknap a naammuanen. Ngem ti ngay paset ti alkohol kadagiti dadduma a krimen? Ti nabiit pay a report manipud iti U.S. Bureau of Justice Statistics ipakitana a 68 porsiento kadagidiay a napabasol iti panangpapatay, 62 porsiento kadagidiay a napabasol iti panangbugbog, ken 49 porsiento kadagidiay a napabasol iti panangpapatay wenno panggep a mangpapatay ti nagin-inum sakbayna. Ti nakagupgopan, 54 porsiento kadagidiay a napabasol iti naranggas a krimen ti nangamin nga iti pannakaaramid ti basol pudno a “nabartekda” wenno “nakainumda a naimbag.” Uray pay kadagiti saan a naranggas a basbasol, a kas ti panangriribuk ti publiko ken panagtakaw, 48 porsiento kadagidiay napabasol ti imminum ti alkohol sakbay ti pannakaaramid ti basol. Ti surbey ti ngangngani 6,000 a balud iti agarup 400 a pagbaludan iti intero a pagilian ti makuna a mangiparangarang iti nasurok a 223,000 a tattao a naibalud iti dayta a tiempo.
“Agsobsobraan nga Ekonomia”
“Iti isuamin a globo, kadagiti narang-ayen ken rumangrang-ay a nasnasion, dagiti managpataud kadagiti nakaad-adu nga industria mangpatpataudda iti ad-adu a produkto ngem ti kabaelan a gatangen dagiti managusar, isu a mangpataud iti kabbaro nga ekonomia iti lubong—ti agsobsobraan nga ekonomia,” kuna ti The New York Times. “Ti panagsobsobra ti nangsukat iti nakaro a kinakurang idi 1970’s. Addada umad-adu naurnong a materiales, saan a maus-usar ken paktoria ken adu nga awan ti ar-aramidenna a trabahador.” Kas banagna, ti panangsalaknib agbalbalinen a gagangay kadagiti adu nga industrial a nasnasion, isu a mamagbalin a narigrigat para kadagiti Rumangrang-ay a pagpagilian a mangilako kadagiti produktoda. Ket bayat a bumaba ti presio, dagitoy a nasnasion ti mangpaadu iti produktoda, nga inanamaenda a makabawida iti napukaw a sapulda—isu a mangnayon pay iti panagsobsobraanna.
Kabannayatan a Panagadu
Itan ti Europa ti kabannayatan nga umadu iti populasionna iti lubong, kuna ti pagiwarnak nga Aleman a Frankfurter Allgemeine Zeitung. Iti nagbaetan ti 1975 ken 1980 ti tinawen nga inaduanna bimmaba manipud iti promedio nga agarup 0.8 porsiento agingga iti 0.4 porsiento. Dagiti eksperto iti populasion inanamaenda ti panagtultulou ti panagpababana—a makagteng iti 0.26 porsiento inton agngudo ti siglo ken ti saanen a panagrang-ay inton tawen 2025. Ti Africa, iti kasumbangirna, isu ti kapartakan ti iyaaduna. Ngimmato manipud 2.1 porsiento idi 1950 agingga iti 3.0 porsiento idi 1980, ket mainanama a makagteng iti 3.1 porsiento inton tawen 2000. Iti nakagupgopan, ti populasion iti lubong saanen a napartak ti panagaduna a kas idi. Itan umadu iti kapartak a 1.7 porsiento iti tinawen, a manginayon iti agarup 80 milion a tattao.
Ti Patawid ti Gubat
Ti nalidem, nadadael a biag ti sangsanguen dagiti ub-ubbing iti Beirut, kuna ti The West Australian iti Melbourne. Uray pay itan, dagiti ubbing maibagada ti nagdumaan ti sumrek ken rummuar a bala, kadagiti nagduduma a kita ti pannakaipaltog ti armas. “Pampanunoten ti maysa no anianto ti pagbalinan dagitoy nga ubbing no agmataenganda, gapu kadagiti amin a kita ti saan a nasayaat a kasasaad iti aglikmutda,” kuna ti mannursuro iti pagtaraknan ti ubbing iti Beirut a ni Iman Khalife. “Dagiti panagsasaritada ket maipapan kadagiti pagkamangan, ti panagbettak, pannakigubat ken pannakidangadang, pannakapugsat ti koriente ken kinakurang ti danum.” Kunaenna a ti paborito nga ay-ayam dagiti tallo ken uppat ti tawenna nga ubbing nga isursurona isu ti “Gubat,” isu nga agtignayda a kasla adda bimtak a bala iti asideg. Dagiti natataenganen nga agtutubo naapektaranda met. “Diak makaturog agingga a diak makangngeg kadagiti pimmutok a bala,” kuna ni Ghazi Sabbagh, maysa a 20-años nga estudiante iti unibersidad. Gapuna tapno makaturog a kasla adda aggugubat, isut’ mangpatokar iti recording dagiti mortar, putok ti paltog, ken granada.
Nabilbileg a Pakdaar iti Sigarilio
Ti immuna a pakdaar idi 1966 kunaenna a ti “asuk ti sigarilio ti mabalin a makadangran iti salun-atyo.” Ti maikadua, idi 1970, kunaenna a dayta makadangran iti salun-atyo. Itan, iti 1986, dagiti pakete ti sigarilio addaandan kadagiti uppat a kabbaro a pakdaar manipud iti siruhano heneral iti E.U., a kunkunaenna a ti asuk ti sigarilio naglaon iti carbon monoxide; makapataud iti kanser, sakit ti puso, ken emphysema; dangranna ti ubing iti tian ken mangipaay iti komplikasion iti panagsikog; ket ti panangisardeng itan pabassitenna ti kasta a peggad. Ti kabbaro a pakdaar, a tunggal maysa ibagana dagiti espesipiko a peggad, ti maipakaammo iti tunggal kakapat ti tawen. Mainanama a ti napakaammuan a publiko makumbinsir nga agsardeng nga agsigarilio wenno saan a pulos a mangrugrugi.
“Paktoria” ti Pennet Naammuan
Dagiti managsirarak iti Northwestern University idiay Chicago, Illinois, E.U.A., nailasindan ti mangpatpataud iti pennet a “paktoria.” Babaen ti panangsiripda iti selula babaen iti electron microscope a mangpadakkel iti banag iti maysa a milion a daras, nasarakanda a ti ribosome a mangpataud iti collagen, ti protina a kasapulan dagiti pennet. Babaen iti tallo a linabagna a protina a natiritir a kas tali, ti collagen mangipaay iti pennet iti bilegda a mangikapet kadagiti piskel iti tulang. Ti The Times iti Londres ipadamagna a ti pamay-an ti pannakapataud ti linabag ti protina ken pannakatiritirda “agparang a karirikutan pay laeng a naammuan a pannakasangal ti selula.”
Napeggad a Kadua
Ti pannakipagnaed wenno pannakipagtrabaho iti agtabtabako makadangran iti salun-atyo, kuna ti panagadal ti American Cancer Society a naipablaak iti Journal of the National Cancer Institute. Kalpasan ti panangusig iti maysa a grupo dagiti 134 a saan nga agsigsigarilio a babai nga addaan iti kanser iti bara, dagiti managsirarak nasarakanda a dagiti saan nga agsigarilio a babbai a naisarangda iti panagsigarilio dagiti dadduma ti 10 agingga iti 30 a porsiento nga ad-adda a makapataud iti kanser iti bara ngem ti babai a saan a maisarang iti dayta. Ket ti risgo pannakagun-od iti kanser iti bara kumaro iti kaadu ti asuk a pakaisarangan ti saan nga agsigarilio. “Dagiti babbai . . . a maisarang iti agarup 20 a sigarilio iti inaldaw,” kuna ti report, “ipakitana ti peggad a mamindua a nangatngato ngem ti babai a saan a pulos a maisarang iti dayta.”
Jazz Para kadagiti Buddhists
Bayat dagiti siglo, dagiti templo a Buddhist ket natalna a pagkamangan a maipaay iti naulimek a panagmennamenna, ngem itan dadduma al-alaendan ti naisangsangayan a kasasaad. Kas pangarigan, ti Jotokuji Temple idiay Kyoto, Japan, agkallungugan kadagiti timtimek a jazz iti tallo a rabii iti linawas. Sigun iti Asahi Evening News, ti padi ti templo kunaenna a “mainanama ti kaadda dagiti agtutubo a bagi nga agsalsala iti balay a pagdaydayawanna.” Nupay kasta, aminenna a “saan a nalaka ti mangikanta kadagiti sutras a mapakuyogan iti jazz.” Dadduma a templo usarenda ti musika a pop, comedy, ken ti “aldaw ti madre a Buddhist” a pamay-an a mangatrakar kadagiti tattao.
Di Umdas a Laing
Walopulo a mangngagas a nagboluntario a mangsubok iti laingda a mangilasin iti tumor iti suso di umdas ti laingda kuna ti American Health. Dagiti bukol, a ti kadakkelda ket manipud 1/8 agingga iti 1/2 pulgada (3 agingga iti 13 mm) ket nagduduma manipud nalukneng ken natangken, ti naimula iti silicone a modelo a suso. Nupay no addaanda ti dakkel a balligi iti panangsapulda kadagiti bukol, tunggal mangngagas, iti promedio, nasarakanda laeng ti 44 porsiento kadakuada, ket ti maysa a doktor nailasinna laeng ti 17 porsiento. Dagiti internist ti ad-adda a naballigi, ket dagiti gynecologo bassit ti nasarakanda. Adu a dodoktor ti nagkuna a di umdas ti pannakasanayda iti kasta a panangsukimat. Ti tiempo a nausar iti panangsukimat iti suso ket napateg a banag. Dagiti eksperto kunaenda a ti nasapa a pannakadlaw isu ti kasayaatan a salaknib, kayatna a sawen, ti panangsapul iti tumor no bassitda pay laeng. Irekomendarda ti binulan a panangsukimat iti bagi a mismo a mainayon iti panangsukimat ti doktor. Kaaduan a babassit a tumor ti mabalin nga ikkaten babaen iti lumpectomy, a ti laeng bassit a paset ti aglikmut a tisyu ti maapektaran.
Pagsapul iti Kotse
Nasurok a maysa a milion a kotse ti natakaw idiay Estados Unidos idi 1984. Sigun iti FBI, kagudua laeng kadagiti kotse ti naisubli. Daytoy ti nangtignay iti maysa a kompania ti Massachusetts a mangaramid iti maysa nga alikamen—agarup kadakkel iti burador ti pisara—a mamagbalin iti polis a mangsurot iti natakaw a lugan. Iti nakatawen a panangsubok, kaaduan a luglugan a naikkan iti alikamen ti nasarakan iti uneg ti sangapulo a minutos. No maipadamag ti pannakatakaw, maysa a central computer ti mausar a mangtignay iti electronic bug, a mangipaay iti pagilasinan a mabalin a mapidut iti uneg ti lima-milia (8-km) a pagrikosan ti pangsapul a naikabil iti kotse dagiti polis. Ti kompiuter ibagana iti polis ti tawen, pannakaaramid, kolor, ken numero ti rehistro iti natakaw a kotse, tapno nalaka a mailasin. Ti alikamen mabalin a maikabil iti sadinoman iti kotse, uray pay iti uneg ti upholstery.