Panangmatmat iti Lubong
Krisis ti Africa
“Duapulo a tawen a bisin, tikag, ken ti utang ti nangpataud iti “ekstraordinario a krisis” idiay Africa—nakaro unay ta mabalin nga “ipadis iti epekto iti sangalubongan a gubat,” kuna ti maysa a report iti Committee on African Development Strategies iti E.U. Kunana pay: “Ti kadakkelna sarsarita, ti kakarona ngangani imposible a panunoten wenno awaten ti dadduma iti lubong.” Kas naipadamag iti The Express iti Easton, Pennsylvania, ti nasarakan ti grupo napaliiwda a dagiti Africano a “kontinente naglaon kadagiti nasurok a 20 a kadagiti kapapanglawan a 34 a pagpagilian iti lubong,” ti kangangatuan ti iyaadu ti populasion, ken ti “napeggad a kinakurang dagiti propesional.” Ti apit iti agrikultura, a dinan masuportaran ti kasapulan ti Africam ti mainanama a bumaba kadagiti dadduma nga Africano a nasnasion. Ti grupo nangaramid iti adu a rekomendasion a makasapulto iti “sakripisio,” a napaliiwda a ti “kasasaad ti Africa ket saan nga awanan iti namnama.”
Agtutubo a Managsigarilio
Umad-adu nga ubbing ti agsigarilio ngem dagiti nataengan, sigun iti nabiit pay a surbey ti Sud Australia. Ti surbey kadagiti 3,000 nga ages-eskuela nga ubbing ti indauluan ti Australian Cancer Society. Kas naipadamag idiay The Australian, no mapagsaludsodan no nagsigarilioda iti napalabas a ngudot’ lawas, 40 porsiento kadagiti 16-años ti nangamin a nagsigarilioda. Ti laeng 27 porsiento kadagiti nataengan ti agkuna a nagsigarilioda. Adu nga agtutubo nga ubbing—8 porsiento kadagiti 15-años ken 1 porsiento kadagiti 12-años—ti agkuna pay nga agsasaruno ti panagsigarilioda. Ti nakagupgopan, ad-adu a babbai ngem lallaki ti nagsigarilio. Kaaduan nga estudiante ti mamati a mabalin a maidianda ti panagsigarilio aniaman a tiempo a kayatda.
Panagandar ti Nutrision
Manipud iti dakkel a buklen ti adu a nasion a korporasion agingga iti bassit nga imatonan ti pamilia nga establisimiento, negosio ken managpataud idiay Estados Unidos ti mangparparang-ay iti nasayaat a nutrision idiay pagtrabahuan, kuna ti The New York Times. Dagiti manangitandudo iti dayta kunaenda a ti programa ti nutrision iti trabaho ken ti pisikal a kinasalun-at ti mangipababa iti gastoda iti panangaywan iti salun-at dagiti empleadoda, mangparang-ay iti maaramidanda iti trabaho, ken mangpataud iti nararagsak a trabahador. “Dagiti programa ti kas iti kasimple laeng ti panangbaliw iti menu ti kapeteria iti panangpili kadagiti nasussustansia a taraon wenno kas iti kinarikut iti . . . 37,000-pie-kuadrada [3,440-sq-m] a pasilidad ti pisikal a salun-at nga addaan iti pagdigosan, alikamen a pagehersisio, gymnasium ken ti programa ti panangpasayaat iti kasasaad ti puso,” kuna ti artikulo. Adu a kapeteria ti korporasion ti mangipapaayen iti panangbilang kadagiti kalorie ken kolesterol dagiti taraon nga idasarda. Mangipaayda met iti menu a nababa ti tabana ken sodiumna ken nangato ti kanotna kadagiti trabahador nga addaan kadagiti parparikut a mainaig iti sakit ti puso.
Agpakadan iti, GMT
Idi 1884, ti Greenwich kaipapananna ti oras ket ti Greenwich meridian nagbalin a pagalagadan iti panangitalimeng iti oras ken ti nabigasion iti isuamin a lubong. Kinapudnona, ti Royal Greenwich Observatory rinugiannan ti nangitalimeng iti oras idi 1675 tapno dagiti marino maaddaanda iti pagalagadan a pangipasurotan iti oras ti reloda sakbay ti panangrugida iti panagbiaheda. Ita aggataden iti agarup $100,000 (E.U.) iti tinawen ti mangitalimeng iti innem nga atomiko a relo ti obserbatorio tapno agandar ken $30,000 (E.U.) iti tunggal maysa tapno masukatan ti tunggal cesium vacuum tube. Ti Britania inkeddengnan a ti kuarta ti mabalin a mausar iti sabali, ket dagiti tubo saandan a masukatan no madadaelda. Nupay kasta, ti pagalagadan ti oras ti maitalimeng pay laeng babaen iti Coordinated Universal Time, a naibatay idiay Paris. Daytoy ti aggapu kadagiti mabasa manipud iti 150 nga atomiko a relo iti sangalubongan—a ti Greenwich Observatory ti mangipaay iti dadduma a paset dayta.
Dagiti Trabahador ti Japan
“Maysa kadagiti kangrunaan a rason iti kumarkaro a balligi iti industria agpannuray iti nakaro a panagtartrabaho dagiti tattaona,” kuna ti Parade Magazine. “Manipud iti kinaubing nga agtultuloy, dagiti Hapones . . . nasursuruanda iti historiko a kababalin ti pagilianda, senyu koraku—‘agbannogka nga umuna, agragsakka kalpasanna.’” Kas banagna, kaaduan a Hapones kaykayatda ti agtrabaho ngem ti aglinglingay, ket adu ti agkedked pay a mangala iti bakasionda. Daytoy a kinapasnek iti trabahoda ken iti nangiyempleo kadakuada dina kayat a sawen nga awanan kadagiti parikut. “Ngangngani kagudua kadagiti trabahador iti Japan nga agbakasion iti trabaho aramidenda ti kasta gapu iti panagaburido,” kuna ti Mainichi Daily News, “ket ti maysa iti 20 . . . ti agsagaba iti mainaig iti panagaburido a kasasaad agraman ti ulser ti bituka ken angina.” Dadduma a kita iti panagaburido ti impadamag dagiti 72.5 porsiento a babbai ken 62.9 porsiento a lallaki iti 60,000 a trabahador a nasurbey. Ti kangatuan adda kadagiti adda iti administratibo a saad a mangipaay iti nasurok a 30 nga oras nga overtime iti makabulan.
Gasto ti Militaria
Ania ti busbusbosen ti agtultuloy nga iyaadu ti armas iti sangatauan? Iti World Military and Social Expenditures 1985, ti autor a ni Ruth Leger Sivard ti mangipaay itoy nga estadistika: Ti gasto iti militaria nanipud idi Gubat Sangalubongan II agdagop iti $17 trilion (iti presio ken exchange rate idi 1982)—innem a daras a nasursurok ngem ti tinawen a sapul iti 3.6 bilion a tattao iti Rumangrang-ay a Pagpagilian. Agrup $3 trilion agingga iti $4 trilion ti nagasto iti panangpaadu iti nuklear nga armas, nga ita nakabilbilegen ta tunggal tao a sibibiag ti mabalinen a patayen iti 12 a daras. Ti gasto iti militaria itan ket $800 bilion iti tinawen. Ti Union Soviet laeng gumasgasto iti ad-adu iti depensa ti militaria maysa a tawen ngem iti edukasion ken panangaywan iti salun-at kadagiti amin a rumangrang-ay a pagpagilian, ket ti badyet a maipaay iti Air Force E.U. ket lab-awanna iti nakagupgopan a badyet a maipaay iti edukasion ti 1.2 bilion nga ubbing idiay Latin America, Africa, ken Asia (a di iraman ti Japan). Gumasto iti $590,000 iti inaldaw tapno mapaandar laeng ti maysa nga eroplano a mangawit iti armas. Itan addan maysa a soldado a maipaay iti tunggal 43 a tattao iti sangalubongan ngem adda laeng ti maysa a mangngagas iti tunggal 1,030 a tattao.
‘Nalaokan ti Arak’ nga Inumen dagiti Dinguen
Ania ti manglapped ti diarrhea wenno panagibleng kadagiti burias? Ti cordials—wenno dayta ti konklusion ti maysa a Taga Laud nga Australia a managtaraken ti baboy. Nanipud idi inlaokna ti nasam-itan a de alkohol nga inumen iti inumen dagiti buriasna awan ti uray maysa a burias a natay iti diarrhea. Ti sakit gagangay a mangrugi apaman a dagiti burias ti maisinan kadagiti inada ket mangandan iti natangken a taraon. Ti maysa a grupo a managsirarak ipadamagna a ti raspberry cordial isu ti kasla kasayaatan a mangpapatay kadagiti bakteria a masarakan iti danum nga inumen dagiti baboy.
Kumarkaro ti Panagtakaw iti Baybay
“Ti panagtakaw ken ti naarmasan a panangloob iti baybay kimmaro” bayat ti 1985, kuna ti The Guardian iti Londres. Ti International Maritime Bureau ilasinna dagiti tallo a partikular a lugar ti peggad: Dagiti igid ti baybay iti Makinlaud nga Africa, ti South China Sea, ken ti Caribbean. Dadduma kadagiti kadadaksan a panangatake ti napasamak iti Gulf of Thailand, a sadiay dagiti nagkamang nga adda kadagiti babassit a bilog ti narames ken napapatay. Iti maysa kadagiti nakaro a panangatake idi agtengnga iti Disiembre 1985, 50 a taga Vietnam a tattao kadagiti bilog nga agturong idiay Malaysia ti napapatay idi natakawanda ken naramesda. Idiay Makinlaud nga Africa, dagiti organisado a gang dagiti agingga iti 30 nga armado a lallaki ti limmugan iti nakadaong a barko a nagawit kadagiti karga iti rabii, ket ingalotda dagiti trepolante ti barko ket tinakawda ti awitna a karga. Dagiti barko iti Caribbean ti ma-‘hijack’ dagiti managlako iti droga. Ti bureau parparegtaenna dagiti gobierno a mangdusa kadagiti mannakaw iti baybay ken dadaelenda dagiti pagnanaedanda kadagiti igid ti baybay.
Panangabuso ti Ubing iti Britania
Ti bilang ti kaso iti panangabuso iti Britania ngimmato iti kasta unay, sigun iti kaudian a tinawen a report nga impaulog ti National Society for the Prevention of Cruelty to Children. Iti nagbaetan ti 1979 ken 1984 ti pisikal a panangabuso iti ubing ngimmato iti 70 porsiento idiay Englatera ken Wales. Ti kadakkelan nga iyaadu ket isu iti bilang dagiti ubbing a maabuso gapu iti sekso. Ti sosiedad pattapattaenna a 7,038 nga ubbing a nababbaba ngem 15 ti edadna ti pisikal a naabuso idi 1984 ket dagiti nagannak ti makimbiang iti ipapatay iti agarup maysa iti linawas. “Umad-adu nga ubbing ti papatayen dagiti annakda ngem ti psychopaths,” kuna ti The Guardian iti Londres. Ti kinaawan ti trabaho, dagiti riribuk iti panagasawa, ken dagiti ut-utang ti naibaga a kas mitsa a bambanag a nangiturong iti panangabuso iti ubing.
Panagsukimat iti Tangatang
Innem a supermarkets iti Melbourne ti literal nga adda iti tangatang gapu kadagiti parikut ti mapukpukaw a ‘trolley’—ti napattapatta a 35,000 a trolley (kariton dagiti aggatang) ti saan a maisubli iti tiendaan iti tinawen. Babaen iti gatad a $150 (Australiano) a pangsukat iti trolley, dagiti pukaw ti supermarket ti nangato bassit. Gapuna nangabangda iti helicopter a maipatayab a mangsiput iti siudad a mangsapul kadagiti mapukpukaw a trolley. Iti uneg laeng iti uppat nga oras a panagsapul kadagiti makin-laud a kabangibang ti siudad, 110 a trolley ti nagun-odan kadagiti luglugar a kas kadagiti di maus-usaren a lote, likudan ti balay, ken uray pay kadagiti wawaig. Dagiti agkakadua a supermarket inanamaenda a mapasubli ti agarup 500 iti maysa-lawas a panagsukimat iti tangatang a mangsaklaw iti intero a siudad.
Pagduaduaan nga Operasion
Agarup 11 milion nga Americano ti agsagsagaba iti myopia, wenno pannakakita laeng iti asideg. Agarup 150,000 kadakuada ti nagturongen iti radial keratotomy a mangkorehir iti dayta. Ti pamay-an, nga inyam-ammo ti E.U. idi 1978, ti mangpatas iti cornea babaen iti agsasaruno a babassit a panangkartib iti aglikmutna. Nupay kasta, dagiti nabiit pay a nasarakan ipakitana a ti operasion addaan iti nakaro a pagdaksan. Kas pangarigan, saan a maipadto no kasano kasayaat ti pakaparang-ayan ti panagkita. Kasta met, bayat ti panagimbag ti cornea mabaliwan ti itsurana, isu a mangbaliw iti panagkita. Gapuna, dagiti maagasan a mata ti mabalin a nalabes ti pannakakorehirna wenno kurang ti pannakakorehirna. Ket gapu ta no dadduma alaenna ti adu a tawtawen a panagimbag ti cornea, ti panagkita ti mabalin a kumapuy iti adu a bulbulan kalpasanna ket masansan nga agtungpal iti panagduma ti panagkita iti tunggal mata. Kasta met, ti mabayag a parikut ti mabalin a tumaud manipud iti napakapuy a cornea. Ti operasion “ket pudno nga adda pay laeng iti pannakaparang-ayna ket masapul pay a mapasayaat tapno ti banagna ket ad-adda a maipadto ken nataltalged no agbayag,” kuna ti propesor iti ophthalmology a ni George Waring.
Kababalin iti Trabaho
Ti promedio a kapartak ti panagadu ti kinaawan ti trabaho idiay Switzerland nanipud idi 1960 ket 0.14 porsiento. Dayta ti opisial a nailista kas zero porsiento iti nagbaetan ti 1968 ken 1975. Ti kangatuan nanipud idi Gubat Sangalubongan II ket 1.1 porsiento idi 1984—nga imbilang ti adu idiay Switzerland a mabalin a maysan a krisis. Ania ti makagapu iti kasta a nangato a kapartak ti pannakaempleo? Kas naipadamag idiay The New York Times, maysa a panagadal dagiti tallo nga ekonomiko idiay Unibersidad iti Geneva intudoda a dagiti bambanag a kas ti babassit, a babbabassit nga industria iti pagilian ti naisaknap iti isuamin a daga, ti naipamaysa iti negosio nga ekonomia, ken ti 1937 a tulag a mangkalikagum iti panangrisot kadagiti pagsusuppiatan ken ti pananglimitar kadagiti welga. “Addada adu a rason nupay kasta a saan a mabalin a bilangen,” kuna ni Alain Schoenenberger, maysa nga autor ti panagadal. “Ti mariknak a ta ditoy Switzerland, ti trabaho kaipapananna ti maysa a napateg a banag.”