Ania ti Kanser? Aniat’ Mamataud iti Dayta?
NALABIT maikari unay, kadagiti naglabas a tawtawen ti sao a “kanser” ti nakagun-oden iti napigsa a negatibo unay a kaipapanan. Ti sasao kas ti “agsaksaknap kas maysa a makapapatay, traidor a kanser” ti nangpilit kadagiti adu a tattao a mangiserra iti is-isipda iti sao ken iti pudno a kaipanananna.
Kaskasdi, itatta, no daytat’ maipanayag iti addaan panggepna a pamay-an, ti tema ti maaddaan iti di unay nakabutbuteng a rukodna. Imbes a daytat’ kanayon a “makapapatay,” masansan a daytat’ agbalin a “maagasan.” Imbes a dayta ti kanayon nga “agsaksaknap,” daytat’ masansan a mapasardeng bayat a dayta ti napamaysa pay laeng ti ayanna. Gapuna, ania a talaga ti kanser? Ken aniat’ mamataud iti dayta?
Dagiti eksperto a Briton a da Sir Richard Doll ken Richard Peto ti mangilawlawag: “Ti nadumaduma a natauan a kanser ket isuda dagiti saksakit a sadiay maysa kadagiti nagadu a selula a nakabuklan ti natauan a bagi ti mabalbaliwan iti pamay-an a di maiyanatop nga ulit-ulitenna ti bagbagina, a mangpataud iti minilmilion nga umas-asping ti pannakaapektarna a mangulit-ulit iti bagbagida nga anakna a selula, a dadduma ti mabalin nga agsaknap kadagiti dadduma a paset ti bagi ket inton agangay dayta ti mangringbaw iti dayta.”—The Causes of Cancer.
Ti dakkel a saludsod ita ket apay? Apay a dadduma kadagiti selula rummuarda manipud iti normal a moldeda ket abnormal nga agpaaduda?
Adda Aya Pategna ti Estilo ti Panagbiagyo?
Iti agdama a tukad ti panagsirarak ti kanser, dagiti dodoktor saanda pay a nasarakan ti agas iti panangsaplit ti kanser. Ti kinapudnona a daytat’ rumangrang-ay ti pinatalgedan da Drs. John C. Bailar III ken Elaine M. Smith nga iti nabiit kunana iti The New England Journal of Medicine: “Manipud 1973 ingganat’ 1981 ti di kompleto a rukod ti pannakapaspasamak dagiti amin a neoplasms [kanser] a napagkaykaysa ti ngimmato iti 13.0 porsiento. . . . Awan rason a pagpanunotan nga, iti intero, ti kanser ket kasla bumasbassiten.”
Iti kadakkelan a pasetna, dagiti eksperto ti kanser nakemmegda iti nagbaetan iti pannakasapul ti panangbiruk iti nawadwad a panangagas kadagiti makapapatay a tumor ken ti pannakasapul ti panangparegta iti pananglapped babaen iti panangtuntonda kadagiti pudpudno a makagapu. Ti panagsirarak kadagiti makagapu ti nangiturong iti nakarikrikut nga agdudumaduma a teoria—ti ngata makagapu ket adda kadagiti viruses, genes, panagtignay dagiti pannakakabal a bumusor iti sakit, dagiti kemikal, ti aglawlaw, dagiti sabidong iti bagi, ti kombinasion dagitoy, wenno dagiti dadduma pay? Ket babaen iti ania a pamay-an a ti selula agbalin a makapapatay wenno malignant ket kalpasanna umakar?
Maysa nga eksperto iti kanser, ni Propesor Stephan Tanneberger, kunana: “Maysa a naipasdeken a kinapudno itatta a daytoy a pamay-an ramanenna ti sumagmamano a tukad a sadiay ti normal a selula nga addaan ti naisangsangayan a genetico a pannakabukel ti agbalin a selula ti tumor iti sidong ti impluensia ti sumagmamano a bambanag. Ammotayo a dagiti virus, radiasion ken dagiti sustansia ti kemika ti mangbukel kadagita a bambanag, ngem natalged a kunaen a ti laeng panagtitipon ti sumagmamano kadagita a bambanag ti mangpataud iti selula ti kanser iti nakaad-adu a pamay-an.”—Prisma.
Aniat’ kaipapanan daytoy para kadatayo iti inaldaw-aldaw a panagbiag? Sigun ken Dr. Charles A. LeMaistre, presidente iti American Cancer Society, ti inaldaw-aldaw nga ugalitayo iti panagbiag addaan iti pakainaigan kadagiti pagtataudan ti kanser. Kunana: “Kaaduan kadagiti sientista ti mamati ita a ti inaldaw-aldaw a kababalintayo—aniaman a kanen ken inumentayo, agsigsigariliotayo man ken no kasano kasansan ti pannakaisarangtayo iti init ti mangikeddeng iti ad-adda a panagpeggadtayo iti pannakaala kadagiti adu a kanser.”—Magasin nga Ebony.
Daytoy a punto de vista ti pinatalgedan ti panagsirarak dagiti eksperto idiay University of Oxford a da Doll ken Peto. Kunada: “Dagiti kapaliiwan dagiti nakakatkatawa a natauan a kababalin ti mabalin a mangisingasing kadagiti idea a mabalin pulos di mapasamak iti imbestigador ti laboratorio. Sigun iti historia, mangipapaayda iti punto a pangrugian a maipaay iti kadakkelan a paset ti amin a panagsirarak ti kanser babaen iti panangitudo kadagiti risgo a nainaig iti pannakaisarang kadagiti mapuoran a produkto ti karbon, lawag ti init, rayos-X, asbestos, ken adu pay nga ahente ti kemika. Iyegda ti atensiontayo kadagiti peggad a nainaig iti panagngalngal kadagiti nadumaduma a panaglalaok ti bua, tabako, ken apug ken ti panagtabako.”
Yantangay dagiti estilo ti panagbiag ken dagiti aglawlaw nagdudumaduma manipud maysa a pagilian iti sabali, kaipapananna nga adda ti pagannayasan kadagiti dadduma a pagilian a maaddaan iti ad-adu iti maysa a tipo ti kanser ken basbassit iti dadduma. Kas pangarigan, idiay Inglatera, a ti panagusar ti tabako ti nasaknapen iti pinulpullon a tawen, ti kangatuan iti kanser iti bara. Ti Nigeria, a dayta met ti nakemmegen iti panagusar iti tabako, nababbaba bassit iti dayta a sakit ita agdama. Ti Connecticut, E.U.A., ti kangatuan iti kanser iti bagis ken basisaw, bayat a ti Nigeria ti kababaan iti dayta.
Ti sabali pay a pangarigan no kasano a ti estilo ti panagbiag ket makaallukoy iti kanser isu ti Kaposi’s sarcoma, maysa a natakkon a kita ti kanser. Dagiti homoseksual ti nakaptan iti dayta kadagiti naudi a sumagmamano a tawen kas bunga ti AIDS, a dayta ti mangpakapuy iti sistema ti panangsarapa ti sakit ket dayta ti mangisarang kenkuana kadagiti impeksion ken iti daytoy a sarcoma.
Ti mabalbalin a kanayonan a banag a mangpataud ti kanser ti impamatmat ni Dr. Kenneth R. Pelletier iti University of California School of Medicine: “Adu nga eksperimento a panagsirarak kadagiti animal ken tattao ti nangidemostra a ti panagdandanag, ti sikolohikal a panagladingit, ken dagiti dadduma a psychosocial a bambanag ti mangikabil iti panagsuspetsa iti kapasidad ti organismo a manglapped iti iseserrek iti sakit kas ti kanser wenno manglimitar ti panagsaknapna.”—Holistic Medicine.
Salimetmetan met dagiti dadduma a doktor daytoy a panangmatmat a ti agsubsobraan a panagdandanag ti makaapektar iti sistema a panglaban ti bagi iti sakit ket iti kasta isarangna ti tao iti kanser ken dadduma a saksakit. Ita kitaentayo pay nga ad-adda ti dadduma kadagiti nalawagen a pagtataudan ti kanser.
Tabako—Ti Makapapatay a Kabusor
Iti adu a dekadan ti tabako ti nainaig iti kanser. Gapuna saanen a mamataud iti dakkel a pannakakellaat ti pannakabasa iti sumaganad a damag: “Ti World Health Organization a mangisitsitar ti maysa a report a ngangngani sangamilion nga ipapatay iti kada tawen ti maipabiang iti panagusar iti tabako, ti nangiparuar iti napigsa a panangkondenar iti panagsigarilio ken panagtabako.” Dayta a padamag, a naipablaak idiay The New York Times, ti nangituloy a nagkuna a ti “panagsigarilio ti responsable iti 90 porsiento kadagiti amin a kaso iti kanser iti bara, 75 porsiento kadagiti amin a kaso iti chronic bronchitis ken emphysema ken 25 porsiento iti nakurang ti abasto a dara a sakit ti puso agraman dagiti dadduma a tipo ti kanser, dagiti komplikasion ti panagsikog ken saksakit ti pagangsan.”
Nagdakkelan ti paset ti tabako iti kanser ta ni Dr. Byron J. Bailey, iti University of Texas Medical Branch, patienna a ti adiksion iti tabako ti rebbeng a maawagan tobaccoism, ket ti bungana, isu ti kanser. Isut’ nagsurat iti JAMA (Journal of the American Medical Association): “Rebbengtay a bigbigen a ti tabakoismo ti makapapatay unay nga adiksion iti droga idiay Estados Unidos [iti intero a lubong!] ita ket dayta ti mangal-ala ti nagadu a bilang ti biag ken iti doliar a nangnangruna ngem ti cocaine, heroin, ti acquired immuno-deficiency syndrome, dagiti aksidente iti trapiko, panangpapatay, ken ti iraraut dagiti terrorista uray pagtitiponen ida.”
Ngem ti met ngay panagus-usar ti makunkuna nga “awan asukna a tabako,” ti ang-angoten a tabako ken ti panagmaskada, a nalataken kadagiti minilmilion a tattao iti intero a lubong? Inreport ti The New England Journal of Medicine nga “idiay India, paspaset ti Makintengnga nga Asia, ken Abagatan a Daya nga Asia, ti kanser ti ngiwat ti nasaksaknap ngem idiay Estados Unidos. Kinapudnona, dayta ti kasaknapan a kanser iti dayta a lugar.” Intuloy ti report: “Ti awan asukna a tabako a maipapauneg babaen iti ngiwat, nga agsolsolo wenno maikadua kadagiti dadduma a rekado kas ti bua ken ti gawed ken apug, ti naipakita a mangpadakkel iti kasta unay iti peggad iti kanser ti ngiwat.”
Tabako ken Alkohol—Adda Aya Panagkawingda?
Aniat’ makuna iti kumbinasion ti panagsigarilio ken panaginum? Pinatalgedan da Dr. Doll ken Peto a ti alkohol “‘makipagtignay’ iti panagsigarilio, a tunggal maysa padpadegdegenna dagiti epekto ti maysa. A ti alkohol ket nairaman iti pannakapataud ti kanser ti nasuspetsan iti 60 a tawtawen, agsipud ta naipakita a dagiti kanser ti ngiwat, iti faringe, laringe, ken iti esófago nakarkaro ngem iti gagangay kadagiti lallaki a naiyempleo kadagiti panggedan a mangparparegta iti panaginum iti adu a kantidan ti alkohol.”
Daytoy a konklusion ti pinatalgedan ti eksperto iti kanser nga Aleman a ni Propesor Tanneberger, a nagkuna: “Ti panagsigarilio ken ti aglablabes a panaginum ket maysa kadagiti kangatuan ti risgo a bambanag. . . . Di mailibak ti kinapudno nga adda ti makapataud a relasion iti modo ti panagbiag ti maysa a tao ken ti itatanor ti kanser.”
Dagiti “Inosente” a Mammapatay
Riniwriw a tattao iti kada tawen isarsarangda ti bagbagida iti ala suerte a mammapatay a kasla nakaay-ayat ken awan peggadna—ti lawag ti init. Kaskasdi ti aglablabes a panagkapkapudotan, nangnangruna no daytat’ mangiturong iti aglablabes a pannakasinit iti kinabarito/kinabalasitang, ti makapataud iti melanoma, ti nangisit a kanser ti kudil. Kas panangilawlawag ti maysa a medikal a gubuayan: “Dagiti kasasaad a mangpadakkel iti risgo mabalin a dagidiay ramanenna ti giddato a pannakaisarang ti kudil a nakapudpudaw iti lawag ti init.”—The Causes of Cancer.
Daytoy a makagapu ti di koma matmatan a silalag-an, yantangay, idiay laeng Estados Unidos, 23,000 a baro a kaso ken 5,600 nga ipapatay ti manamnama iti daytoy a tawen. Dagidiay nalaka a maapektaran isu dagiti tattao a napupudaw ti kudilda, asul ti matada, olanda wenno nalabaga ti buokda, ken addaan pekasna.
Ti aglablabes a pannakaisarang kadagiti rayos-X kadagiti medikal a panagpaeksamin ti mabalin a sabali pay a “kasla awan peggadna” a pagtaudan ti kanser. Kas pangarigan ti “napartak panagaduna . . . ad-adu ti kanser ti thyroid ngem iti dadduma a tipo ti tumor ket mabalin nga iti pasetna mailawlawag babaen ti epedemia iti di makapapatay a kanser ti thyroid a patpatauden ti medikal a panangusar iti rayos-X.”—The Causes of Cancer.
Uray pay ti taraon a kankanentayo ti sabali pay a masussuspetsa a pagtataudan ti kanser. “Isingasing dagiti panagsirarak a dadduma a taraon ken dadduma a sustansia a linaon dagitoy a taraon ti mabalin a mainaig iti pannakapataud ti kanser. Isingasing dagiti panagsirarak a ti pannangan iti natataba a taraon ket maysa a risgo iti kanser. . . .
“Nasarakan dagiti sientista ti relasion ti kinakurang dagiti dadduma a bitamina—ti A ken C—ken ti kanser. Kas pangarigan, ti taraon a nababa iti bitamina A ti nainaig kadagiti kanser iti prostate gland, cervix, kudil, basisaw ken bagis.”—U.S. Department of Health and Human Services.
Maysa a karkarna a pangarigan isu ti aflatoxin, “maysa a produkto ti buot nga Aspergillus flavus a masansan mangmulit kadagiti mani ken dadduma a kangrunaan a karbohidrato a taraon a maiduldulin kadagiti napudot ken humido a klima.” Sigun ken Drs. Doll ken Peto, dayta “ti kangrunaan a banag a mamataud iti kanser iti dalem kadagiti dadduma a tropikal a pagilian.”
Kalpasan ti Makagapu ken Epekto—Aniat’ Sumaruno?
Ti kinapudno ti banag a ta adda di kumurang 200 a nagduduma a tipo ti kanser nga addaan kadagiti naisalsalumina wenno agkakanaig a makagapu. Iti dadduma a kaso, dagiti makagapu ti kaskasdi di pay sigurado nga ammo. Dagiti kemikal a maus-usar iti taraon, agraman dagiti mangmulit a bambanag iti industria, naitudodan kas dagiti posible a makagapu. Agpaay iti sumagmamano a rason, ti panangitantan iti pannakaadda ti umuna nga anak, iti kasta maitantan met ti natural a panangpataud ti gatas ti ina ti addaan met ti pakainaigan iti kaadda ti kanser iti suso. Maipaay iti kanayonan nga impormasion kadagiti pagtataudan ti kanser, kitaenyo ti kahon iti panid 6.
No naipasdeken dagiti sientista nga adu kadagiti kanser ket gapu iti natauan a kababalin ken gapu iti aglawlaw, addatayo iti dalan nga agturong kadagiti importante a solusion iti parikut iti kanser—ti pananglapped ken panangagas. Dagitoy ti mataming iti sumaganad nga artikulo.
[Kahon iti panid 5]
Dagiti Depinasion ti Terminolohia ti Kanser
Tumor—ti abnormal a pannakabukel ti tisyu; aniaman a di nasalun-at a panagebbal; maaw-awagan met neoplasm, wenno baro a bukol. Mabalin a di makadangran wenno makapapatay.
Benign—dagiti selula a saan nga umakar wenno sumalput kadagiti dadduma a tisyu. Nupay kasta, ti di makadangran a tumor ti makapataud ti napeggad a presion.
Malignant—dagiti selula a rumaut ken sumalput kadagiti aglawlaw a tisyu ken malaksid no maikkat, di agangay mabalin a pakapuyenna ti pasiente.
Kanser—maysa a makapapatay a tumor. Dagiti kanser ti nailista iti sidong ti dua a kangrunaan a grupo: sarcoma ken carcinomas.
Sarcomas—dagiti kanser dagiti pakasangalan ken mamagkonektar a tisyu, agraman dagiti tultulang, kartilago, taba, ken piskel.
Carcinomas—dagiti kanser a mangapektar kadagiti tisyu a mangabbong wenno aporro dagiti organo ti bagi kas ti kudil, dagiti bagis, bara, ken suso.
Carcinogen—maysa a makapataud kanser a sustansia.
Metastasis—ti panangiyallatiw iti sakit manipud ti pamunganayanna nga agturong kadagiti kanayonan a paset ti bagi.
Lymph—maysa a nalitnaw a pluido nga agrikrikos iti bagi. Addaan kadagiti puraw a selula ti dara, antibodies, dagiti rugit, ken makapapigsa a sustansia.
Lymph glands—wenno nodes. Iti gagangay dagitoy ti mangsagat kadagiti rugit manipud iti bagi. Ti lymph system nasken iti depensa ti bagi a maibusor iti impeksion.
(Naibatay iti Cancer and Vitamin C, da Drs. Ewan Cameron ken Linus Pauling; The Facts About Cancer, ni Dr. Charles F McKhann.)
[Kahon iti panid 6]
Sumagmamano kadagiti Naipasdeken nga Ahente a Mamataud Kanser kadagiti Tattao
Makagapu Lugar ti Kanser
Aflatoxin (iti binuot a mani)‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Dalem
Agsobsobraan nga inumen a de alkohol‐‐‐Ngiwat, karabukob, esófago, dalem
Asbestos‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Bara, pleura, peritoneum
Panagngalngal ti bua,tabako, apug‐‐‐‐‐‐Ngiwat
Muebles (natangken a kayo)‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐Sinuses ti agong
Dagiti produkto ti lalat‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐Sinuses ti agong
Sobra a pannangan (a mangpabutiog)‐‐‐‐‐Endometrium, apro
Naladaw nga edad ti umuna a panagsikog‐‐‐Suso
Kinaawan anak wenno mammano nga annak‐‐‐‐Obario
Dagiti impeksion a parasitico:
Schistosoma haematobium, Africa‐‐‐‐‐‐‐‐Basisaw
Chlonorchis sinensis, China‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐Dalem
Sesual a kinalulok‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐Cervix uteri; kudil
Steroids‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐Dalem
Tabako‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐Ngiwat, karabukob, bara
Virus (hepatitis B)‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐Dalem
(Naibatay iti The Causes of Cancer)