Ti Napintas a Dagatayo—Anianto ti Ibatitayo kadagiti Annaktayo?
SIGUN kadagiti naipablaak a report, 1.7 bilion nga ubbing ti naipasngayen iti lubong nanipud idi tawen 1970. No daytoy buklenna ti maysa a nasion, dayta ti mabalin a kadadakkelan iti lubong. Saan kadi aya a nainkalintegan ti mangimtuod, Ania a kita ti lubong ti ibatitayo kadakuada?
Nasurok a 25 a tawenen a napalabas maysa a nalatak a doktor iti U.S. Public Health Service ti nakapaliiw: “Datay amin agbibiagtayo iti makariro a panagamak a mabalin nga adda mangdadael iti aglawlawtayo agingga iti punto a ti tao makikaduan iti dinosaurs kas awan ti mamaayna a kita iti biag.”
Kadagiti baetda a tawtawen, kimmaro ti panagbuteng. Idi napan a tawen maysa a nasional nga asamblea, a nagpalawagan ti ngangngani sangagasut a biologo, ti namakdaar nga adda ti umay nga allon ti panangpukaw isu a mangpukaw kadagiti dinosaurs, ngem iti daytoy a tiempo saan a babaen iti gagangay a pasamak no di ket “babaen kadagiti ar-aramid ti tao.”
Iti daytoy a tawen ti Worldwatch Institute nangiruar ti reportna nga State of the World 1987. Kinunana: “Ti mataginayon a sosiedad penkenna dagiti kasapulanna a saanna a kissayan dagiti inanama ti sumaganad a kaputotan. Babaen kadagiti adu a pamay-an, dagiti agkakapatad a sosiedad saanda a masabsabet daytoy a kasasaad. Dagiti panagduadua maipapan iti pannakataginayon ti ekolohia ti lumlumtuad iti tunggal kontinente. Ti kasaknap dagiti ar-aramid ti tao rinugiannan a pagpeggaden ti kasasaad ti daga a mismo a mabalin a pagnaedan.”
Ipadamag ti Institute a ti kasapulan dagiti nasurok a 5 bilion a tattao—ken ti bilangda umad-adu iti 83 milion iti tinawen—ket ringringbawanna ti kabaelan ti daga a mangpabaro kadagiti biolohikal a sistemana.
Ti kemikal a polusion paing-ingpisenna ti atmospheric ozone ket dayta ti mabalin a mangiturong iti “pannakapataud ti ad-adu pay a kanser iti kudil, isu a mangdadael ti sistema ti pananglapped ti tao iti sakit, ken ti pannakatiltil ti panagdakkel dagiti mulmula.”
No agtultuloy ti acid rain, saan laeng nga adunto dagiti matay a danaw ken kabakiran no di ket dagiti daga umalsemda pay ket “mabalin nga alaenna ti adu a dekada, no saan a siglo, tapno makaungarda.”
Dagiti nakaro unay nga ug-ugali iti panagtalon “ti nangpapartak pay ti pannakapukaw ti makinrabaw a daga ngem ti pannakaporma ti baro a daga.”
Ti pannakapukan dagiti kaykayo kissayanna ti carbon dioxide a mausar manipud iti atmospera, ket ti pannakauram dagiti nagtaud iti uneg ti daga a sungrod (kas ti karbon, gas, kdp) mangipaayda iti ad-adu a carbon dioxide ngem ti mausar dagiti nabati pay a mulmula ken dagiti baybay. Ti pagbanaganna isu ti ad-adu a pannakaitalimeng ti pudot manipud iti init a kamaudiananna mangtunaw kadagiti glaciers wenno dadakkel a yelo ken manglayus kadagiti siudad iti igid ti baybay.
Ti pannakapukaw dagiti tropikal a kabakiran kaipapananna ti basbassit a panagrikos iti danum nga agtinnag a tudo ket mabalin nga agturong iti pannakapataud dagiti disierto.
Dagiti makasabidong a kemikal, ti presko pay nga ibleng, krudo, dagiti nuklear nga aksidente, ti radon, microwaves, ti asbestos—agtultuloy ti panangilista iti basbasol ti tao a maibusor iti aglawlaw.
Namakdaar ti State of the World 1987: “Awan pay ti napasamak a naggigiddan a di panagtimbeng ti adu a sistema a nasken iti kasasaad ti daga tapno mabalin a pagnaedan. Dagiti baro a parparikut iti aglawlaw ken kasta met dagiti geograpiko a luglugar a saan a saklawen dagiti adda a napolitikaan ken sosial nga institusion agpautda iti nakabaybayag. Awan ti maymaysa a nasion a makatimbeng iti klima ti daga, makasalaknib iti ozone layer, makaitalimeng iti nangabbungot iti daga a kabakiran ken daga, wenno makabael a mangbalbaliw iti panagalsem dagiti danaw ken wawaig. Ti laeng mangtaginayon nga internasional a kari ti umdas iti dayta.”
Daytoy a kari nakabambannayat, ket maib-ibusen ti tiempo. Gunasgasut a bilion ti mabusbos iti panagsasalisal iti armas; bassit laeng ti magasgasto iti panangitalimeng iti aglawlaw a mangtaginayon kadatayo a ti panangbaybay-a iti dayta ti mangpapatay kadatayo. Nanipud 1983 ti Estados Unidos laeng nangipaay iti $9 bilion pay iti panagsirarak ti Strategic Defense Initiative ket tarigagayanna ti $33 bilion pay a maipaay iti dayta manipud 1986 agingga iti 1991—ngem naimot no maipapan iti aglawlaw. Dagiti dadduma pay nga industrialisado a nasnasion kasta met ti aramidenda. Ti State of the World 1987 ginupgopna ti krisis kadagiti sumagmamano a sasao: “Dimtengen ti tiempo ti pannakikappiatayo iti maysa ken maysa tapno makikappiatayo iti daga.”
“Ti mataginayon a masanguanan,” kuna daytoy a report, “sapulenna kadatayo ti aggigiddan a panangpasardeng ti iyaadu ti carbon dioxide, panangsalaknib iti ozone layer, panangisubli kadagiti kabakiran ken ti daga, panangpasardeng iti panagadu ti polusion, panangpaadu ti enerhia, ken mangpataud kadagiti mapabpabaro a gubuayan ti enerhia. Awan pay ti kaputotan a naipasango kadagiti kakasta a nakarikrikut nga isyu a makasapul iti dagdagus nga atension. Dagiti immuna a kapkaputotan ti kankanayon a naseknan iti masanguanan, ngem datayo ti immuna a napasanguan iti pangngeddeng a mangikeddengto no ti daga a tawidento dagiti annaktayo ket mabalinto a pagnaedan.”
Dagiti sumaganad nga artikulo ipakitada ti tumataud a krisis maipapan kadagiti makasabidong a kemikal.
Ti polusion ti aglawlaw pagpeggadenna ti kasasaad ti daga a mabalin a pagnaedan