Panangmatmat iti Lubong
“Krimen a Maibusor ti Masanguanan
“Agbibiagtayo kadagiti nabulod a gameng: nabulod nga angin, nabulod a danum, nabulod nga isuamin,” kuna ni Propesor Keith Cole, ti foreign secretary iti Australian Academy of Science. “Ngangngani awan ti industria a saan a makaipaay iti dakkel a gatad iti basura, ket ti gatad iti panangtarimaan iti aglawlaw mabayadanto pay laeng iti mabiiten a tiempo wenno kamaudiananna.” Kas napaliiw ti The Sydney Morning Herald, intudo ni Cole a ti sangatauan ket maib-ibusen ti tiempona tapno maawatanna ti sangalubongan a pagbanagan iti di malapdan a polusion iti aglawlaw. Ni Propesor Cole saan nga agmaymaysa. Idi Enero, 75 a nangabak iti premio Nobel, iti nagtitipon a deklarasion a naipaulog iti maysa a gimong a naaramid idiay Paris, binabalawda ti “panangdadael ken ti panangperdi iti aglawlaw” kas “maysa a krimen a maibusor iti masanguanan.” Sigun iti Sueko a pagiwarnak a Basler Zeitung, maysa a panagapelar ti naaramid kadagiti sientista iti sadinoman a mangaramid iti moral a rebbengen iti panangiyaplikar kadagiti nasarakanda.
Ti kadi agpabpababa a salun-at ti aglawlaw mabaliktad? Wen, kuna ti Worldwatch Institute, maysa nga adda idiay Washington nga organisasion iti panagsirarak, ngem babaen laeng iti kooperasion ken ti kasta unay a panangipuonan dagiti nasnasion. Nupay kasta, ti presidente iti institute, ni Lester R. Brown, napaliiwna: “Ti panangisaad iti lubong iti mataginayon a kasasaad ket saan a nalaka, no maipaay ti panangdadael ti aglawlaw ken ti pannakariribuk ti ekonomia isu a mapaspasamak itatta.”
Nangatot’ Panagtayabda a Ganso
Dagiti alikamen a radar ti namagbalin kadagiti ornitologo a mangitudo a mismo iti kangato dagiti agtaytayab a tumatayab a kas 100 kilometros ti kaadayuda. Sigun iti magasin nga Aleman a Das Tier, dagiti snipes “tumayabda iti kangato a 6,000 metros.” Idiay Europa dagiti storks ti nailista nga adda iti kangato a 5,000 metros, nga agtaytayabda a lumasat iti ngatuen ti Bantay Blanc. Ti kangatuan a rekord dagiti nga atap a ganso, isu a pagaammo a bumallasiw kadagiti nangangato a kabambantayan iti Himalayas, ket naipangato agingga iti 10,000 metros!
Banglo iti Salun-at
Dagiti kadi dadduma a banglo apektaranna ti salun-attayo? Wen, kuna dagiti managsirarak a nakasarak a dagiti banglo “mabalin a bang-aranda ti gagangay a parparikut a kas iti panagdanag, panagladingit, pannakabannog ken insomnia,” kuna ti The Toronto Star. Iti panangilawlawagna no apay, ni Susan Schiffman, a propesor iti Duke University, kunana a “ti paset iti utek a mangirehistro kadagiti banglo artapanna ti makimbiang iti memoria ken ti emosion.” Capuna, “ti banglo ken ti emosion asideg ti panagnaigda iti pisiolohikal.” Ni Cary Schwartz, a propesor iti Yale University, nasarakanna a ti banglo iti narekaduan a mansanas makatulong a mangpababa iti presion ti dara. Dagiti dadduma a panagsirarak ipamatmatda a ti banglo iti “cypress ket masansan a bang-aranna ti panagdanag, ket ti basil, lavender ken rose ti mabalin a mangbang-ar iti panagliday.” Ti banglo dagiti dadduma a mulmula mabalin met a mausar a manglaban iti pannakabannog ken insomnia. Nupay kasta, dagiti sikologo ket mariroda pay laeng no apay a dagiti laeng banglo a mainaig iti nakaay-ayat a laglagip ti mangpataud kadagiti positibo a resulta.
Ubanan a Buok ken Nalabaga a Tinta
Dagiti opisiales ti Romano Katoliko maseknanda maipapan kadagiti lumaklakayen a papadida. Dagiti inruar ti Vatican Bureau of Statistics a bilang ipakitana a ti promedio ti edad dagiti agarup 400,000 a papadi iti sangalubongan ket 54.2 a tawen—maysa a panagpangato a 2.6 a tawen iti napalabas a 10 a tawtawen. No bingbingayen babaen kadagiti kontinente, kuna ti Dutch Roman Catholic a pagiwarnak a De Bazuin, dagiti papadi idiay Europa addaanda iti kangatuan a promedio iti edad, 56.1 a tawen, ket dagidiay adda idiay Africa ti kababaan, 43.1 a tawen. Ti ad-adda a pakaseknan isu ti panagpangato ti edad kadagiti pagpagilian a kas iti Francia, Luxembourg, Switzerland, ken ti Netherlands, a sadiay dagiti papadi agpromedioda iti nasurok a 60 a tawen nga edad.
Nupay dagiti mangiduldulin iti estadistika bilbilangenda dagiti “ubanan“ a papadi, dagiti tenidor de libro iti Vaticana manginaynayonda kadagiti “nalabaga“ a bilang. Sigun iti De Bazuin, ti depisit ti Vaticana iti 1986 ken 1987 ket aggatad iti nasurok a $50 milion (E.U.). Ni Guiseppe Caprio, sekretario tesurero iti Vaticana, ti nangpabasol iti panagbaba ti lira ken ti gastos kadagiti panaggigimong dagiti obispo, ti iyaadu dagiti kamkameng iti opisina, ken dagiti panagbibiahe ti papa.
“Pagpagarup nga AIDS”
Dagiti kaso iti “pagpagarup nga AIDS,” “a sadiay ti agsagsagaba ket makumbinsirda nga addaanda ti AIDS ket makapataudda kadagiti gagangay a sintomas iti sakit,” ket umad-adu, kuna ti The Star iti Johannesburg, Sud Africa. Makuna a dagiti kampania a makidangadang iti sakit ken ti estilo ti panagbiag a mangiyallatiw iti dayta ket addaan iti epekto kadagiti dadduma a tattao a naaddaan iti relasion kadagiti saanda nga asawa wenno pareha iti sekso iti “nakapegpeggad a pamay-an” ket nalakada a maapektaran iti panagbuteng. Ti pannakabasol, pannakabain, ken ti pakalaglagipan iti sakit ti namagbalin kadakuada a mabutbuteng iti kasta unay ta pagduaduaanda payen ti kinapudno dagiti panangsubok a mangpaneknek a negatibo. “Ti panagbuteng iti kanser makapataud met iti panagamak ken dagiti pagpagarup a sintomas,” kuna ti sikiatrista iti Johannesburg, ngem “ti tao nga agbuteng nga isut’ addaan iti AIDS dina maipudno dayta iti asawana, wenno iti siasinoman.” Gapuna, isut’ mabaybay-an nga awan ti mangsuportar ket mababain, ket dagiti sintomas a mapadpadasanna “pabilgenna ti panamati nga isut’ addaan iti sakit.”
Uram iti Libraria ti Soviet
Ti libraria iti National Academy of Sciences idiay Leningrad, maysa kadagiti kadadakkelan iti lubong, nga addaan iti 17.5 milion a tomo, ket dinadadael ti uram idi Pebrero. Kadagiti 12 milion a liblibro a naipempen iti patakder a nauram, kuna ti The New York Times, “dagiti opisiales ti libraria ti nagkuna a 400,000 a liblibro ti nadadael, 3.6 milion ti dinadadael ti danum, 10,000 ti dinadadael dagiti buot ken 7.5 milion ti makasapul iti manglapped iti pannakadadael a panangaywan tapno pasardengen ti panagsaknap ti fungus.” Rinibribo a boluntario ti timmulong iti trabaho a mangilasin kadagitoy kadagiti rugit ken iti “panangibilag kadagiti minilion a tomo a dinadael ti danum a naibuyat iti libraria iti uneg ti 19 nga or-oras babaen kadagiti 40 a fire brigades.” Dadduma kadagiti kadadaanan a koleksion, dagiti di masukatan a medikal ken sientipiko a sursurat manipud idi maika-17, maika-18, ken maika-19 a siglo, ti nairaman kadagiti liblibro a nadadael. Nupay kasta, dagiti 1,500 a liblibro nga indonar ni Pedro a Dakkel idi impasdekna ti libraria idi 1714 ket saan a nadadael.
Panangsukimat iti Maladaga
Maysa a dua-bulan a taga Canada nga Indian nga ubing a babai ti nailasat iti alikamen nga X-ray dagiti awiten a karga idiay eropuerto ti Winnipeg. Sigun iti The Toronto Star, maysa a guardia ti seguridad ti nangipilit a ti tikinagan—maysa a kadawyan a pagawitan—ti mailasat iti makina nga X-ray, a kamaudiananna kunaenna a dina nabigbig a maysa nga ubing ti nabalkot iti uneg. Ti makina ket nadisenio a mangilasin kadagiti armas, ket dayta ti mangiruar iti 3 nga units iti radiasion no idilig iti 15 units a mausar iti X-ray ti barukong. Dagiti nagannak iti ubing nabang-aranda a ti nababa a kaadu ti radiasion awan ti dakkel a peggad a naipaayna iti ubing. Ti panangsukimat gapu iti talged ti nangpatalged a ti ubing ket saan a nadangran.
Panangtulong kadagiti Dadduma a Mangiyeg kadagiti Gunggona iti Salun-at
“Agehersisio a kanayon, mangan iti natimbeng a taraon ket mangaramidkayo iti nasayaat a banag a maipaay iti maysa a tao. Dayta a balakad ti mabalin a magun-odanyo manipud iti doktoryo iti asidegen a masanguanan,” kuna ti magasin nga American Health. Apay? Umad-adu dagiti pammaneknek a dagiti altruists—dagidiay a tumultulong kadagiti dadduma—makagun-odda kadagiti gunggona iti salun-at iti panangaramidda iti kasta. “Dagiti managsirarak nasarakanda a ti panangaramid iti kanayon a boluntario a panagtrabaho, a nangnangruna ngem kadagiti dadduma nga aramid, ket dramatiko ti panangparang-ayna iti kapaut iti panagbiag (ken nalabit ti kinaalibtak),” kuna ti artikulo. “Sumagmamano a panagadal impakitanan a dagiti tattao kasapulanda dagiti dadduma a tattao maipaay iti salun-atda.” Ti puso, ti sistema nerbio, ken ti sistema a manglapped iti panagsakit magunggonaanda amin babaen iti panangaramid iti naimbag kadagiti dadduma. Iti kasumbangirna, ti panagpungtot—isu a mamagsisina kadagiti tattao iti maysa ken maysa—paaduenna ti peggad iti sakit ti puso. “Ti pammati a ti panangtulong kadagiti dadduma ket nasayaat a maipaay kadagiti tattao ket mabalin nga addaan iti nauneg nga epekto iti kagimongan,” kuna ti magasin. “Ti naimbag a Samaritano mabalin nga agsardeng a mammano a puli.”
Pananganalisar iti Atomo
Ti Position Sensitive Atom Probe, a napataud idiay Metallurgy Department of Oxford University, Inglatera, mangusar iti laser a mangikkat kadagiti agsasaruno a tukad iti atomo manipud iti material a gubuayanna. Dagitoy nga atomo ket mairikos kamaudiananna iti maysa nga urnos a mangilasin a sadiay tunggal atomo ti mailasin babaen iti dagsen ken masukimat babaen iti kompiuter kadagiti tallo a sikigan. Iti kastoy a pamay-an, dagiti epekto iti rugit iti metal ti mabalin a nalawlawag pay a maawatan. Ti pannakapataud iti “mabigbigbig nga steel manipud iti punganay” tapno masabet dagiti espesipiko a kasapulan ket maysan a nalawag a posibilidad, kuna ti The Daily Telegraph iti Londres.
Addaan ti Patente nga Utot
“Maysa nga utot ti naisangsangayan a pinataud dagiti managsirarak idiay Harvard Medical School babaen kadagiti pamay-an a genetic manipulation” ti addaanen iti patente. Kas naipadamag iti The New York Times, daytoy ti damdamo unay a tiempo a ti U.S. Patent and Trademark Office nangipaay iti maysa a patente a “maipaay iti nangatngato a porma iti biag.” Ania dagiti kababalin ti utot? Kagudua kadagiti nabalbaliwan babaen iti genetiko a kabáyan ti nakapataud iti kanser iti suso, isu a kunaen dagiti sientista a mamagbalin kadakuada a maibagay a mausar iti panagadal iti kanser ken ti panangsubok kadagiti kabbaro a droga ken pamay-an ti panangagas.