Agimtuod dagiti Agtutubo . . .

Tsismis​—Aniat’ Pagdaksanna?

“Dagitoy [babbarito/babbalasitang] . . . busbosenda ti tiempoda nga agidanondanon.”​—Socrates, c. 400 B.C.E.

‘NANGNGEGMON aya ti kaudian?’ ‘Pugtuam no ania?’ ‘Urayem agingga a mangngegmo daytoy!’ ‘Makailimedka aya iti sekreto?’ Dagitoy ket gagangayen a pakpakauna iti panangidanon kadagiti pribado, makaawis, wenno nakaskasdaaw pay a damag maipapan kadagiti dadduma​—ugali a gagangayen a maammuan a kas tsismis (panagidanondanon).

Kas idi kaaldawan ni Socrates, dagiti agtutubo ti nangnangruna nga agayat iti ugali, ket awagan dagiti managsirarak ti tsismis a sapasap a kasasaad a manglasat iti rasa, edad, ken kultura. Ta, sigun iti Journal of Communication, uray pay dagiti babassit nga ubbing agtsismisda, “manipud pay iti tiempo a makasaodan ken makabigbigdan kadagiti dadduma.”

Ti tsismis pudno aya nga ugali laeng dagiti babbai? Saan! Da managsirarak a Levin ken Arluke inusigda ti panagsasarita ti grupo dagiti lallaki ken babbai nga estudiante iti kolehio. Ti banagna? Dagiti lallaki managtsismisda met a kas kadagiti babbai!

Ngem apay, ngarud, a makaay-ayo ti tsismis? Adda kadi naimbag a rason iti panagannad iti dayta?

Tsismis​—Naimbag, Dakes, ken Naalas

Ti tsismis ket sarsarita nga awan ti mamaayna. No dadduma, nupay kasta, daytat’ maipamaysa, saan a kadagiti bambanag, no di ket kadagiti babassit a pakapilawan, di panagballigi, panagballigi, ken kinadaksanggasat dagiti tattao. Ti kasta a sarsarita saan met a kasapulan a makadangran wenno dakes. Ta, gagangay laeng nga aginteres ti tao kadagiti dadduma. Balakadannatayo pay ketdi ti Biblia a “saan a kitaen ti tunggal maysa kadakayo ti kukuana laeng, no di ket tunggal maysa kitaenna met koma ti kukua dagiti sabsabali.”​—Filipos 2:4.

No naannad ti pannakatimbengna, ngarud, ti tsismis ket basta panagsisinnukat laeng kadagiti napateg nga impormasion. Kasanot’ pannakaammoyo, kas pangarigan, nga agsakit ni Mrs. Jones ket makasapul iti ag-shopping maipaay kenkuana, a malidliday ti gayyemyo a ni John gaput’ awanen ti trabahona kalpasan ti panageskuelana, wenno umakaren ti kaarrubayo a ni Sally? Babaen iti pormal nga anunsio? Saan, kaaduanna, dagitoy ket naammuan babaen iti di inggagara a pannakisao​—tsismis, no kayatmo.

Ti orihinal a Griego a sao a nausar iti Biblia a maipaay iti “tsismoso” nagtaud iti berbo a kaipapananna “aglaplapusanan a sasao.” (1 Timoteo 5:13; A Greek-English Lexicon, ni Liddell ken Scott) Maipalagip kadatayo dagiti sasao ti Proverbio 10:19: “Kadagiti adu a sasao saan nga agkurang ti pannakasalungasing, ngem ti manengngel kadagiti bibigna agaramid a sisisirib.” Ti nabalitokan a paglintegan iti panagsasarita kayatna a sawen isu ti panagpanunot sakbay ti panagsao!

Ti nagdumaan ti di makadangran ken makadangran a tsismis mabalin a bassisusit. Ti panangipakaammo a ni ‘John saanen nga agtartrabaho idiay mall’ ket bassit laeng ti nakaidumaanna iti pananginayon a ni ‘John ket saan a makapagbayag nga agtrabaho’​—maysa a panagangaw a napakuyogan iti panangpardaya! Uray pay ti panangikagumaan a mangibaga iti napintas a banag masansan nga agbalin a dakes. Ti sao a, ‘Ni Judy ti kalaingan nga estudiante iti klase,’ nalaka laeng a mapasarunuan iti, ‘Ngem kitaenyo ti panagkawkawesna?’ Ket masansan, ti tsismis agbalin a pudno a naalas, ti alikamen a pangiyallatiw kadagiti makapardaya a kinaulbod ken saosao maipapan iti maysa a tao.

Negatibo a Tsismis​—Apay Mapasamak

Apay, ngarud, a masansan nga agbalin a negatibo ti tsismis? Ti maysa ket, ‘ti puso manangallilaw,’ ket masansan a ti negatibo a sasao pennekenna dagiti inaagum a rikrikna.​—Jeremias 17:9.

“Mariknam a napategka no maammuam dagiti banag a saan nga ammo dagiti dadduma,” kuna ni agtutubo a Connie. Ket masansan a dayta a “banag” ket saan a makaay-ayo nga impormasion maipapan iti maysa a tao. Dadduma mariknada a ti pannakasirip iti pagkapuyan ken biddut dagiti dadduma ti manglinged kadagiti pagkapuyanda met laeng. Ket kadagiti dadduma pay, ti tsismis isut’ alikamen a mamaglatak kadakuada. Ikagumaanda nga adut’ maammuanda tapno umun-unada a mangibaga kadagiti dadduma. Tapno tagiragsaken ti kastoy a pannakaitan-ok, liputanda ti panagtalek ti kasayaatan a gayyemda. Laglagipenyo, ti tao a mangisarita kadakayo maipapan kadagiti dadduma gagangay a mangisaritanto kadakayo kadagiti dadduma.

Ti tsismis mabalin a mausar a mangipakita iti pungtot, panangdangran, ken panagimon. Dadduma agtungpalda pay iti panagulbod tapno masaktanda ti kagurada. (Idiligyo ti Proverbio 26:28.) Gapuna, maysa a babai ti mangisaknap iti saosao a ti kaeskuelana ket masikog​—a nalawag gapu ta ti kaeskuelana nangi-“date” iti lalaki a magustuanna met.

Masansan, mapasamak ti negatibo a tsismis saan a gapu iti dakes a panggep no di iti di panangpampanunot iti sasawen. Inamin ti maysa a tin-edyer: “No dadduma mabigbigko a ti sawek mabalin a saan a 100% a pudno, no di ket daytat’ kasla makaadikto. Naisaokon dagiti bambanag sakbay ti panagsardengko​—ket kaaduanna agbalandranto met laeng kaniak.”

Negatibo a Tsismis​—Duat’ Tademna a Kampilan

Aniaman ti nangtignay iti dayta, ti negatibo a tsismis ket duat’ tademna a kampilan. Iti maysa a dasig, makaipaay ti din maisubli a pannakadangran iti nagan ken pakasarsaritaan ti sabali a tao. Kas kinuna ti magasin a ’Teen: “No agtsismiskayo kadagiti dadduma, mangbabalaw, mangliput, agsao iti aglablabes wenno agulbod pay, nalabit daddadaelenyo dagiti relasion​—ket mabalin a laplapdanyo met ti baro a pannakipagayam.” Wenno kas panangibaga ti Biblia: “Ti mangabbong iti salungasing birukenna ti ayat, ngem ti mangdagdagullit iti maysa a panggep mapaadayo dagiti nadekket a gagayyem.”​—Proverbio 17:9; idiligyo iti Proverbio 16:28.

Iti kasumbangirna, ti tsismis mabalin met nga agbalandra ken mangdadael iti tsismoso. Imbes a makagun-od kadagiti managdengngeg, ti tsismis mangpataud iti di panagtalek. “Ti agidanondanon iti saosao di mabalin a pangitalkan iti palpalimed,” kuna ti Proverbio 11:13. (Today’s English Version) Ket sigurado a saan a maragsakan ti napagsaritaan no maammuanna a naibutaktak wenno naisarita ti biddut. “Ti angin nga amianan iparangna ti tudo a kas ti tsismis iparangna ti naunget a langa,” kuna ti Proverbio 25:23.​—TEV.

Ti mangpadakes iti dadduma agpeggad met iti pannakadadael ti relasionna iti Dios. Masansan ti awan mamaayna a sasao agbanag iti panangpardaya. Ket makilangen laeng ni Jehova kadagidiay “saan a mamadpadakes gapu iti dilana.” (Salmo 15:1, 3) Nupay kasta, no isaknaptayo ti awan nakaibatayanna a saosao, mabalin nga agbalintayo a paset iti kinaulbod​—banag a guraen ni Jehova.​—Proverbio 6:16, 17.

Liklikan ti Silo ti Tsismis

Kasla imposible ti saan a panagsao maipapan kadagiti dadduma​—nga interamente. Ngem adu a parikut ti malapdan no iyaplikar ti nabalitokan a linteg: “Amin dagiti bambanag a kayatyonto a dagiti tattao aramidenda koma kadakayo, kasta met ti aramidenyo kadakuada.”​—Mateo 7:12.

Daytoy kaipapananna ti panagkedked nga umimdeng kadagiti makadangran a tsismis! “Dika ngarud makikuyog iti daydiay manginganga unay kadagiti bibigna,” ibalakad ti Biblia. (Proverbio 20:19) No umimdengkayo kadagiti dakes wenno makadangran a saosao, palpalugodam dayta. Kas kunaen ti agtutubo a managan Rosalyn: ‘Dagiti umimdeng iti tsismis parparegtaenda laeng ti tsismoso.’ Malaksid iti dayta, kanayon a masarakanyonto laeng ti ‘makagargari a damag’ a makaay-ayo unay nga ilimed ket agbalinkayo a paset iti makadangran a pammardaya.

Gapuna padasenyo a pasardengen ti negatibo a sarsarita. Daytoy dina kayat a sawen a mangsermonka maipapan iti makadangran a tsismis. Ngem padasem a baliwan ti tema, nga iturongyo ti panagsasarita iti sabali a direksion, wenno mangibaga iti naimbag a komento maipapan iti mapagsasaritaan. No agtultuloy ti makadangran a sasao, daytat’ mangipamatmat kadakayo a panawanyon ti panagsasarita.

Wen, mabalin a dayta ket pudno​—makagargari pay ken makaparagsak, ngem pudno kadi a masapul nga ibaga? Makapasakit kadi, makapardaya, makainsulto, wenno makapabain? Maibagam kadi iti tao a rupanrupa? Kasano ti riknam no adda mangibaga kenka iti dayta? “Ti dila ti masirib iyesngawna ti pannakaammo,” kuna ti Proverbio 15:2, “ngem ti ngiwat dagiti maag agibuyat iti kinamaag.”

Gapuna medmedanyo dagiti bibigyo. Naikuna a dagiti masirib sawenda dagiti kapanunotan, ti kalalainganna iti sirib agsao maipapan kadagiti bambanag, ngem ti maag agsao maipapan kadagiti tattao! Palawaenyo ti panagsasaritayo. Adu dagiti bambanag​—agraman dagiti naespirituan a bambanag​—a makaipaay iti nasaysayaat a panagsasarita ngem ti awan mamaayna, makadangran a tsismis.a

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 18]

Ti tsismoso masansan a tagiragsakenna ti agbalin a sentro ti atension

[Ladawan iti panid 19]

No umimdengka iti dakes wenno makadangran a saosao, palpalugodam dayta