Ti Panagidanondanon—Apay Makaawis?

ITI Insik daytat’ shén-tán; iti Finnish, juoru; iti Italian, pettegolézzo; iti Español, chisme. Wen sapasap ti panagidanondanon. Kadagiti dadduma a pagsasao, ti panagidanondanon mabalin a dakes ti kaipapananna. Iti Iloko ti sao a “panagidanondanon” kangrunaan a kaipapanannat’ “awan mamaayna a sasao,” panangisarsarita kadagiti awan mamaayna a bambanag.

Makapainteres, nupay kasta, ti Iloko a termino nagun-odna ti negatibo a kaipapanan. Ti “panagidanondanon” ngarud ket masansan nga un-unaan ti sao a “malisiuso” wenno “makadangran.” Ti makagapu ket ti awan mamaayna a saosao masansan nga agbanag iti makadangran wenno makariribuk a sasao. Mabalin pay nga agbanag iti panangpardaya a mismo, a nadepinar a kas “ti panangisao kadagiti ulbod a pammabasol wenno panangiparang isu a mangipababa wenno mangdadael iti pakasarsaritaan ti sabali.” Di ngarud pagduaduaan, a ti maysa a proverbio idi ugma kunaenna: “Ti panagidanondanon iyegna ti pungtot a kas iti angin nga amian iparangna ti tudo.”—Proverbio 25:23, Today’s English Version.

Gaput’ kabaelanna a mangdadael, ngarud, apay a masansan a masarakantay a di maliklikan ti panagidanondanon, makaawis?

Panagidanondanon—Ti Panagsinnukat ti Impormasion

Mabalin nga adda rason iti panagidanondanon: Interesado dagiti tao kadagiti tao. Gagangay laeng, ngarud, nga agsasaritatayo maipapan kadagiti dadduma a tao. Kas kinuna naminsan ni Max Gluckman, maysa nga antropologo: “Tunggal aldaw, ken iti kaaduan iti aldaw, kaaduan kadatayo ti mangar-aramid iti panagidanondanon. Mapampanunotko a no mangidulintayo iti rekord iti no kasano ti panangus-usartay iti tiempotay a siririing, ti panangidanondanon maaramid kalpasan la unay ti ‘panagtrabaho’—para iti dadduma kadatayo—sumaganad iti trabaho.”

No kalalainganna ken naasi, ti gagangay a panagsasarita mabalin nga agserbi a panagsisinnukat iti makagunggona nga impormasion, kas pamay-an iti panangammo kadagiti kaudian a paspasamak. Mabalin a ramanenna dagiti di makadangran a bambanag a kas iti no siasino ti nagasawa, sino ti masikog, ken sino ti natay, wenno mabalin a basta nakakatkatawa a sarita nga awan ti dakes a panggepna.

Kaaduanna, nupay kasta, ti awan mamaayna a panagsao lumbes iti umiso ken naimbag. Maarkosan, malabsan, wenno madadael dagiti kinapudno. Ti pannakaibabain mapagbalin a gubuayan iti pagraragsakan. Naipalgak iti publiko dagiti pribado a bambanag. Naipalgak kadagiti dadduma dagiti palimed a naitalek. Nadadael ti pakasarsaritaan. Napalidem dagiti maidayaw a bambanag babaen iti panagreklamo, panagtanabutob, ken panangsapsapul iti biddut. Di maliwliwa ti tao a mapagsasaritaan iti panagkuna nga awan panggepna a mangdangran. Ti makadangran a panagidanondanon ngarud ket maipadis iti pitak a naipurruak iti nadalus a pader. Mabalin a saan a dumket, ngem kanayon a mangibati iti narugit a marka.

Makikadua

Ti sabali pay a rason no apay a nalakatay a maawis iti panagidanondanon isut’ gagangay a tarigagaytayo nga ayaten ken awaten dagiti dadduma. “Iti maysa a rason wenno iti sabali,” insurat da sikologo a John Sabini ken Maury Silver, “adda obligasionmo nga agsao; ket ti panagidanondanon isut’ maysa a makaay-ayo, nalaka, ken sapasap a maawat a pamay-an a mangibanag iti obligasion.” (Moralities of Everyday Life) Iti dadduma a pamay-an, ngarud, ti panagidanondanon isut’ napateg a mangrubrob iti panagsasarita, maysa a pamay-an ti pannakikadua wenno pannakitunos.

Ti parikut ket ad-adda nga agragsak dagiti tao maipapan iti negatibo nga impormasion ngem ti maipapan iti positibo nga impormasion. Dadduma kasla tagiragsakenda pay ti pannakakigtot kadagiti makapaleddaang ken makapapungtot. Ti panagidanondanon ngarud pudno a makaawis—no makapakigtot wenno makaawis ti damag, nasaysayaat. Mammano a maseknanda a mangpaneknek kadagiti makapakigtot a pammabasol.

Warnakan ti Panagidanondanon

Daytoy a kita iti panagidanondanon awisenna ti sabali pay a pagkapuyan ti tao—ti nalabes a kinausiuso. Pagay-ayattayo ti palimed. Tagiragsakentayo ti makaammo kadagiti nalimed nga impormasion. Iti kasapa a 1730, idi rinugian ni Benjamin Franklin ti mangisurat iti benneg ti panagidanondanon maipaay iti Pennsylvania Gazette, naawatan nga agbayad dagiti tattao maipaay iti panagidanondanon.

Nagtultuloy ti warnakan ti panagidanondanon—ket agbibiag. Idiay Europa pudno a napnapno dagiti paglakuan ti damdamag kadagiti warnakan a mangitampok kadagiti estoria maipapan kadagiti naarian a pamilia, mannakisalisal iti kotse, ken dadduma nga internasional a bituen. Maysa nga artikulo ti warnakan ngarud inawaganna ti panagidanondanon kas dakkel a negosio.

Ngem makagunggona kadi ti sobrat’ kinausiusona kadagiti pribado a bambanag a mapaspasamak iti pagtaengan, kukuarto, ken is-isip dagiti tattao? Mabalin kadi a nasalun-at ti panangbasbasa ken panangbuybuya iti material a manggargari iti naderrep a tarigagay? Nalawag, ti warnakan ti panagidanondanon lumbes ti panagusiusona kadagiti nainkalintegan a pagbedngan.

“Awan Nakaibatayanna a Saosao”

Dagiti awan nakaibatayanna a saosao ken di umiso nga impormasion rinubrobanna met ti makadangran a panagidanondanon.

Dagiti saosao ti makagapu iti panagamak, ipapatay, ken riribuk. Di magatgatadan ti gastos iti negosio laeng. Maysa a grupo dagiti adu a restauran iti naluton a taraon ti nangbusbos iti nasurok a nakatawen a nangpasardeng iti ulbod a saosao a dagiti lakona a hamburger addaanda iti igges. Maysa a nalatak a kompania nga agar-aramid iti sabon binusbosna ti adu a tawtawen—ken minilion a doliar—a nangpadpadas a nanglapped iti saosao a ti simbolo ti kompania ket marka a pakailasinan ken Satanas ket ti kompania a mismo nairaman iti panagdayaw iti demonio.

Dagiti indibidual, nupay kasta, ti agsagaba iti ad-adu a sakit ti nakem ken pannakadangran manipud kadagiti saosao. Kaskasdi, agsipud ta dagiti makagargari nga estoria ket makaawisda, agannayas dagiti tattao a mangisaknap kadakuada a dida ikankano ti kinapudnona wenno ti pagbanaganna.

Dakes a Panagidanondanon—Panangpardaya

Ti panagimon ken gura masansan nga isu ti ramut iti kaaduan a makadadael a porma iti panagidanondanon—dakes a panagidanondanon, wenno panangpardaya. Ti sao a Griego maipaay iti “panangpardaya” ket di·aʹbo·los, ti sao a naipatarus iti Biblia a kas Diablo. (Apocalipsis 12:9) Ti titulo maibagay, ta ni Satanas ket dakkel a manangpardaya iti Dios. Kas ken ni Satanas, daddumat’ agsao maipapan kadagiti dadduma nga addaan iti dakes a panggep. No dadduma ti panggep ket panagibales, kas resulta iti nasaktan a rikna wenno panagimon. Iti aniaman a kaso, sapulenda ti panangiyun-unada iti pagimbaganda babaen ti panangdadaelda iti naimbag a nagan dagiti dadduma.

Nupay no ti dakes a panagidanondanon, wenno pammardaya, ket nalawag a makondenar a porma iti panagidanondanon, ti panagaramid iti aniaman a porma iti makadangran, makariribuk a panagidanondanon ket imoral ken kinamaag. Kasano, ngarud, a ti maysa malapdanna nga agbalin a makadangran a pammardaya ti di makadangran a panagsasarita?

[Ladawan iti panid 5]

Ti nainggayyeman a panagidanondanon masansan nga agserbi a panagsisinnukat iti makagunggona nga impormasion ken mangrubrob iti panagsasarita

[Ladawan iti panid 6]

Ti makadangran a panagidanondanon ket kas iti pitak a naipurruak iti nadalus a pader. Mabalin a saan a dumket, ngem kanayon a mangibati iti narugit a marka

[Ladawan iti panid 7]

Dadduma a tattao agidanondanonda tapno agbalinda a sentro ti atension