Pannakasarak ‘Kadagiti Dadakkel a Reptilia’ Idi Napalabas

NO AGTAKDERKAYO iti igid ti ginget ti Karayan Red Deer, iti abagatan a mismo ti ili iti Drumheller idiay Alberta, Canada, agtaktakderkayo iti igid ti dua a nagduma a lubong. Iti patas ti panagkita, iti tunggal direksion, isu dagiti awan pagpatpatinggaanna a kataltalonan ti trigo iti katantanapan iti Alberta. Ngem no kumitada iti baba ti rangkis iti namaga ken saan a nabunga a ginget, dagiti bisita mabalin a mapanunotda ti sabali a lubong a naiduma unay iti lubongda—ti lubong dagiti dinosaurs.

Iti daytoy a ginget, nga addaan kadagiti nauuneg a rangkis dagiti adut’ kolorna a rutap dagiti batbato iti tukok, ginasgasut a tultulang dagiti dinosaurs ti nakali. Dadduma a tattao iti daytoy a lugar awaganda ti saan a nabunga a ginget a “dagiti dakes a daga.” Ngem dagiti bisita, agpadpada dagiti agtutubo ken nataengan, kasta unay ti panagsiddaawda bayat a matmatmatanda dagiti nabati a tedtedda dagiti dadduma a nakaskasdaaw unay nga an-animal a nagbiag pay laeng ditoy daga.

Pannakasarak kadagiti Dinosaurs

Sakbay iti 1824, dagiti dinosaurs saan pay a naammuan ti tao. Iti dayta a tawen dagiti tultulang dagiti sumagmamano a kita iti timmangkenen a tedtedda (fossil) ti reptilia ti nakali idiay Inglatera. Ti Briton a paleontologo a ni Richard Owen inawaganna dagitoy nga an-animal a Dinosauria, manipud iti dua a Griego a sasao a deinos ken sauros, a kaipapananna “nakaam-amak a banias.” Ti nagan nagtalinaed a gagangay a maus-usar agingga itoy nga aldaw, ket nupay no dagiti dinosaurs ket reptilia, saanda a banias.

Nanipud idi 1824, dagiti fossils dagiti dinosaurs nasarakandan iti isuamin a kontinente. Ti rekord dagiti fossil, a nabati kadagiti rutap dagiti timmangken nga arinsaed, wenno dagiti batbato nga insadsad ti danum, ipamatmatna nga adda ti kasta unay a kaadu ken nagdudumaduma a kita iti dinosaur idi tiempo iti historia a maawagan Panawen iti Dinosaurs. Dadduma nagnaedda iti daga, bayat a dagiti dadduma nagnaedda kadagiti baresbes. Nalabit dadduma nagbiagda pay iti danum, a maipadis iti agdama-aldaw a hippopotamus.

Dagiti nakaad-adu a bangkay dagiti dinosaurs—agraman dagiti awan tulangna a pammaneknek kas kadagiti tugtugot—ti nakali iti Great Central Plain iti Norte America. Dagiti katantanapan iti makintengnga nga Alberta nakaipaayda kadagiti adu a bangkay dagiti dinosaur, agraman ti dandani 500 a kompleto a tultulang (skeleton). Idi 1920’s, dagiti ekspedision nakasarakda kadagiti tultulang ti dinosaur idiay Disierto ti Gobi iti makintengnga nga Asia. Idi 1940’s maysa nga ekspedision idiay Mongolia ti nakasarak ti tultulang ti maysa a dinosaur nga agarup 12 metros ti kaatiddogna.

Idi 1986 dagiti taga Argentina a sientista nakasarakda kadagiti fossils iti mangmangan-mula a dinosaur iti Antarctica. Nanipud idin, ti Antarctica isun ti kakaisuna a kangrunaan a lugar a sadiay ti pakasarsarakan kadagiti fossils iti dinosaur. Ngem sakbay dayta, maysa nga Americano a managsirarak ti nakasarak kadagiti tultulang iti dinosaur idiay North Slope iti Alaska. Iti intero a napalabas a sangagasut a tawtawen, dagiti naurnong a tultulang dagiti dinosaurs ket nasarakan kadagiti adu a luglugar ta nagbalinen a nalawag a dagiti dinosaurs ket nasaknap ti ayanda idi adayun a napalabas.

Kaano ti Panagbiagda?

Dagiti dinosaurs addaanda iti kangrunaan a paset iti biag ditoy daga idi tiempoda. Ngem idin dimtengen ti panagpatinggada. Dagiti rutap dagiti batbato a naglaon kadagiti fossils dagiti tattao ti kankanayon nga adda iti ngatuen dagidiay rutap dagiti batbato a naglaon kadagiti fossil iti dinosaur. Gapu itoy, dagiti sientista kaaduanna kunaenda a dagiti tattao naud-udi a dimteng ditoy daga ngem dagiti dinosaurs.

Maipapan itoy ti libro a Palaeontology, ni James Scott, kunaenna: “Uray pay dagiti kaunaan a kita iti Homo sapiens (tao) nagbiagda nabayag pay kalpasan ti panagpukawen dagiti dinosaurs . . . Kalpasan ti pannakaipalubos ti panagtingigda (babaen ti panaggaraw ti daga), dagiti batbato a naglaon kadagiti fossil ti tattao ti kankanayon nga adda iti ngatuen dagidiay a nangitalimeng kadagiti tultulang dagiti reptilia a dadakkel a dinosaur ket iti kasta ti naud-udi ket paset ti immun-una a panawen ngem dagiti tultulang ti tao.”

Idiay ginget ti Karayan Red Deer, adda ti nagrurutap a timmangken nga arinsaed a naglaon kadagiti tultulang ti dinosaur. Iti ngatuen laeng daytoy, adda ti lumabaga a kolor-kape a karutap a nangsurot iti itsura ti turod. Iti tuktok daytoy a lumabaga a kolor-kape a rutap isu ti rutap ti kolor-kape a bimmaton nga arinsaed a naglaon kadagiti fossils dagiti subtropikal a pako, a mangipamatmat iti napudot a klima. Iti ngatuen daytoy, adda ti sumagmamano a rutap iti karbon. Iti ngatuen pay ti turod isu ti nagasgaspang a kita ti rutap ti daga. Awan dagiti tultulang dagiti dinosaur iti aniaman kadagiti nangatngato a rutap.

Ti libro nga A Vanished World: The Dinosaurs of Western Canada kunaenna nga “amin dagiti 11 a kangrunaan a kita iti dinosaurs . . . awandan iti makin-uneg a laud iti agarup isu met laeng a tiempo.” Daytoy, ken ti kinapudno a dagiti tultulang ti tao saan a nasarakan a kadua dagiti tultulang ti dinosaur, ti rason no apay a kaaduan a sientista kunaenda a ti Panawen dagiti Dinosaurs nagpatingga sakbay ti idadateng ti tao.

Nupay kasta, mapaliiw koma nga addada dadduma nga agkuna a saan a masarakan dagiti tultulang dagiti dinosaur ken dagiti tultulang dagiti tattao nga agkadua agsipud ta dagiti dinosaurs saanda nga agnaed kadagiti luglugar a pagnaedan dagiti tattao. Dagita a nagduduma a kapanunotan ipakitana a ti rekord ti fossil dina ipaay a nakalaklaka dagiti palimedna ket awan ti adda ditoy daga itatta a makaammo kadagiti amin a sungbat.

Dagiti Kababalinna

Kinuna dagiti sientista nga iti daya ti Rocky Mountains iti Norte America, adda idi maysa a dakkel nga ababaw a baybay. Daytoy a baybay ket ginasgasut a milias ti kalawana, a naiyunnat manipud iti agdama a Baybay Arctic agingga iti Mexico. Iti patag nga igidna isu ti nalasbang, nabaresbes a kabakiran. Dagiti fossils isingasingda nga adu a kita dagiti dinosaurs ti immadu iti daytoy a kasasaad ti ekolohia. Ti edmontosaurus, maysa a dinosaur a kasla pato ti sippitna nga agarup 9 metros ti kaatiddogna, ket nalawag a nagpaspasiar a pinangen a kas kadagiti baka iti baresbes. Dagiti naitalimeng a naimbag a tallo ti ramayna a tugot ken dagiti timmangkenen nga ibleng ti nangiturong kadagiti paleontologo iti daytoy a konklusion.

Dadduma a pammaneknek ti mangisingasing a dadduma a dinosaurs ti nangiparangarang iti pannakilangen. Mabalin a dagitoy ti naugod a sangsangkamaysa, nalabit iti grupo a sangagasut wenno ad-adu pay. Ti pannakasarak kadagiti agsasaruno a rutap dagiti umok ken itlog iti isu met laeng a lugar ipamatmatna a dadduma a dinosaurs nagsublida iti isu met laeng a lugar a pagumokanda iti tinawentawen. Dagiti natedda a tultulang dagiti maladaga a dinosaurs iti asideg ti umok, kuna ti Scientific American, ‘nabileg ti panangisingasingda ti mannakilangen a kababalin dagiti annak ken kasta met ipakitana ti posibilidad iti panangaywan dagiti nagannak iti annakda kalpasan ti pannakapessada.’

Ti pammaneknek ti fossil ngarud ipakitana nga addada adu a bilang ken kita dagiti dinosaurs. Ngem ania ngata ti itsurada? Dagitoy kadi ket nakaam-amakda amin, nagdadakkelan nga animal—“nakaam-amak a banias”? Apay a kasla kellaat ti panagpukawda?

[Picture Credit Line iti panid 3]

Smithsonian Institution, Washington, D.C.: Ladawan Numero 43494