Dinosaurs—Ti Nagduduma nga Itsura ken Kadakkel Dagiti Dinosaurs

KADAGITI amin a porma iti biag nga awan itan, nalabit dagiti dinosaurs ti ad-adda a nangtignay iti kapanunotan dagiti tattao. Dagiti dinosaurs masansan a mapampanunot a nagdakkelan ken nakabutbuteng. Idi damo a napataud ti nagan manipud iti Griego a sasao a kaipapananna “nakaam-amak a banias,” maipagarup dagitoy a nakabutbuteng ti kadakkelda agsipud ta ti pagaammo idi a fossils dagiti dinosaurs ket dadakkel.

Dadduma a kita iti dinosaurs ket dadakkel ket pudno a nakabutbuteng ti itsurada, a mabalin nga agdagsen iti nasurok a sangapulo a daras iti dagsen ti dakkel nga elepante iti Africa. Nupay kasta, bayat dagiti adu a pinulpullo a tawen, dagiti paleontologo nakakalida kadagiti tultulang dagiti adu a babbabassit a dinosaurs. Dadduma ket kas ti kadakkel ti kabalio, ket daddumat’ saan a dakdakkel ngem ti maysa a manok! Matmatantayo a naimbag ti dadduma kadagitoy a makaawis a reptilia idi ugma.

Dagiti Reptilia a Tumayab

Maysa a makaawis a kita iti reptilia idi ugma isu ti pterosaur (“nagpayak a banias”), a mangiraman iti pterodactyl (“nagpayak a ramay”). Ngem dagitoy ket saan a dinosaurs, ket saanda met a tumatayab. Dagitoy dagiti tumaytayab a reptilia ket mailasinda a kadua dagiti dadduma a reptilia kas iti dinosaurs ken dagiti buaya. Dadduma kadakuada addaan iti kaakaba ti payak a 8 metros. Maysa a nasarakan idiay Texas idi 1975 ipamatmatna a dadduma ti addaan iti kaakaba ti payak a nasurok a 15 metros. Dagitoy nalabit ti kadadakkelan nga animal nga agtayab.

Nupay no dagiti pterosaurs addaanda iti ngipen, bangabanga, patong, ken kammaudi a saka iti reptilia, dagitoy pulos a saanda a kapada ti itsura ti reptilia a dinosaurs. Ket nupay no ti itsurada ket kasla tumatayab nga addaan kadagiti natibker nga aerodinamiko a paypayak, dagitoy naidumdumada. Kas kadagiti tumatayab, dagiti pterosaurs naglungog dagiti tulangda ken addaan sumagmamano a mapusipos a nagsusuopan kadagiti payak ken pingil. Nupay kasta, dagiti payak ti tumatayab mangusarda kadagiti dutdot imbes a maysa a pennet a kas kadagiti pterosaur. Ket ti maikapat a ramay ti kammaudi a saka ti pterosaur ket immatiddog a mangtukod iti pennet ti payak. Kadagiti tumatayab ti maikadua a ramay isu ti kangrunaan a pangtukod iti payak.

Dagiti Ornithischians

Dagiti ornithischians (“nagpatong a tumatayab”) isu ti maysa kadagiti dua a kaaduan a klase dagiti dinosaur kas ikeddeng ti itsura ti patongda. Dagidiay adda iti daytoy a kasasaad addaanda iti patong nga umasping iti tumatayab ngem, siempre, dakdakkel. Dadduma ti babassit, dadduma ti dadakkel. Ti iguanodon makagtengda iti kaatiddog a 9 metros. Dagiti tultulang ti sumagmamano a kita ti hadrosaurs ipamatmatna ti makingngato ken makimbaba a panga ti duckbill, nga addaan iti adu a ngipen. Dagiti hadrosaurs ket nalawag a dua ti sakada, a magnada wenno agtarayda kadagiti dua a sakada. Dadduma kadakuada makagtengda iti kaatiddog a 10 metros.

Dagiti stegosaurs ket maysa a grupo dagiti ornithischians nga addaan kadagiti dadakkel a dippig a tultulang iti likudda. Magnada babaen kadagiti uppat a saksakada ket agarup 6 metros ti kaatiddogda, ken 2.4 metros ti katayagda agingga iti patongda. Iti nabiit pay, naipagarup a dagiti dippig a tultulang iti likudda saan laeng nga agserbi a salaknib no di ket maysa a sistema ti pangpalamiis iti bagida. Dagiti kammaudi a sakada nadagsen ken kas ti saka ti elepante, ket ti kammauna a saksaka basbassitda, isu a mangidumog iti bassit nga ulo a nakababbaba iti daga. Ti ipus addaan atiddog, natulang a siit a nanglikmut iti murdong.

Ti maudi a grupo dagiti ornithischians—isu a nasaknap iti isuamin a daga—isu ti ceratopsians, wenno dagiti nagsara a dinosaurs. Dagitoy ket dumakkelda manipud 1.8 metros agingga iti 8 metros ti kaatiddogda. Kas kadagiti rhinoceros iti Africa, dagitoy nga armado a “tangke” addaanda iti at-attiddog a bangabanga isu a mangporma iti naisangsangayan a salaknib iti tengnged. Ti tallot’ sarana a kita, ti triceratops, ket gagangay iti lubong dagiti dinosaur. Dagiti dua a sara iti ngato ti mata dumakkel agingga iti 0.9 metros ti kaatiddogna. Adu a fossils iti triceratops ti nasarakan manipud iti ginget iti Alberta iti Karayan Red Deer.

Ti Saurischians—Higante a Dinosaur

Ti sabali pay a kaaduan a klase dagiti dinosaurs isu ti maawagan saurischians (“nagpatong a banias”), nga addaan iti tulang ti patong a kas kadagidiay banias, ngem, manen, daddadakkelda. Maibagayda iti gagangay a pagarup kadagiti dinosaurs: dadakkel ken nakabutbuteng. Mairaman kadagitoy isu dagiti apatosaurus (a dati maawagan brontosaurus), maysa a dinosaur a mangan iti mulmula a magna babaen kadagiti uppat a sakana. Daytat’ dumakkel agingga iti 21 metros ket agdagsen iti napattapatta a 30 tonelada. Dagitoy a dinosaurs ti nakali idiay Norte America ken Europa.

Dagiti pumada ti kadadakkelda a diplodocus ket ad-adda a kakasla uleg, nga addaan iti atiddog a tengnged ken ipus ngem addaan saksaka. Daytat’ kaatiddogan a dinosaur a naammuan, ta umatiddog iti agarup 27 metros, ngem nalaglag-an bassit ngem ti apatosaurus. Nasarakan idiay Norte America, ti diplodocus adda agongna iti tuktok ti ulona, isu a mangipalubos kenkuana a dandani mangilemmes a naan-anay iti ulona.

Kalpasanna adda ti brachiosaurus. Dagiti tultulang a nasarakan idiay Tanzania ket nakagteng iti kaatiddog a 21 metros. Napattapatta a dadduma ti agdagsen iti nasurok nga 85 tonelada. Dagitoy agtayagda iti 12 metros, nga addaan iti bagi nga agpababa agingga iti ipus, kakasla itsura ti giraffe.

Idi 1985 maysa a fossil iti dori a naisangsangayan ti kadakkelna ti nakali idiay New Mexico, E.U.A. Ti manangaywan iti museo iti New Mexico Museum of Natural History pinanagananna dayta iti seismosaurus. Ti animal ket napattapatta nga agarup 30 metros ti kaatiddogna ken nalabit agdagsen iti sangagasut a tonelada!

Ti nauyong ti itsurana a tyrannosaurus rex (“nauyong nga ari dagiti banias”) ket agarup 3 metros ti katayagna iti patong. No nakatakder, daytat’ agtayag iti 6 metros. Daytat’ agarup 12 metros ti kaatiddogna. Ti ulona ket makagteng iti 1.2 metros ti kaatiddogna, ket ti dakkel a ngiwatna addaan ti adu a 15 centimetros a kakasla sarangusong a ngipen. Ti kammaudi a sakana ket kas saksaka ti elepante, ngem dagiti kammauna a saksaka ket babattiutit. Maysa a dakkel nga ipus a kas ti ipus ti banias ti mangital-o iti likudda. Imbes nga agtakderda a magna, makuna nga agkarayam dagiti tyrannosaurs a timbengenda ti dagsenda babaen iti atiddog nga ipusda.

Agbalbaliwen a Buya

A dagiti dinosaurs nagbiagda a nakaad-adu iti isuamin a daga, iti nakaisaadan idi ugma a nabayagen a napukaw, ket nalawag a makita manipud iti rekord dagiti fossil. Ngem dagitoy a nakaskasdaaw a parparsua, agraman dagiti di mabilang a dadduma pay nga an-animal ken kita dagiti mulmula, napukawdan. No maipapan ti pannakapasamak dagitoy a bambanag, ti paleontologo a ni D. A. Russell kunaenna: “Nakalkaldaang, ti adda a pamay-an iti panangrukod iti kapaut dagiti paspasamak a napasamak a nakabaybayagen ket pudno a saan unay nga umiso.”

Aniat’ napasamak kadagiti dinosaurs? Ania ti kaipapanan ti kellaat a panagparangda ken nalawag a kellaat a pannakapukawda? Dagiti kadi dinosaurs mangipaayda iti panagduadua kadagiti dadduma a kangrunaan a prinsipio iti ebolusion ni Darwin? Sukimatentayo dagidiay a salsaludsod iti sumaganad nga artikulo.

[Diagram iti panid 8, 9]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

9 metros

6 metros

3 metros