Panangmatmat iti Lubong

NALIDEM A PANANGMATMAT

“Ti lubong napeggad pay laeng a lugar,” kuna ti The Economist. “Ti panungpalan ti panagbimbinnusor ken ti baro a panaginana ti Daya ken Laud ti nanggargari kadagiti dadduma a mamati nga addan ti talna. Saan. Nupay naikkat ti maysa a dakkel a riribuk, ti lubong addaan pay laeng kadagiti nakaad-adu a babassit a riribuk: saan a simmardeng ti panaginnura, di panangikankano wenno ti panangraut, wenno uray pay ti panagrupak dagiti kapanunotan, iti nariribuk a 1989. . . . Iti dadduma a pamay-an ti 1989 mabalin a pinagbalinna ti lubong, wenno paset dayta a napegpeggad.” Apay? Agsipud ta “bayat ti panagpababa ti impluensia dagiti superpowers, ad-adda met a mapagduaduaan ti pannakabalin dagiti luglugar,” kuna ti The Economist. “Ket agingga ita dagiti nalaka a maimpluensiaan a tattao mabalin a matuladda ti ulidan dagidiay a nakagun-od iti wayawayada idi 1989.” Adu kadagiti gapu iti panagaapa—ti panagsusuppiat gapu iti beddeng, panagsasalisal iti relihion ken nasion, dagiti nabayagen a panaggugura, panagrupak iti kapanunotan ken dagiti prinsipio—adda iti sangalubongan. Dadduma a babbabassit a nasion addaanda wenno ikagkagumaanda ti makagun-od kadagiti nuklear ken kemikal nga armas, a mamagbalin iti dayta a “mabalin nga addanto tiempo a ti panagsuppiat agbalinto nga ad-adda a makapapatay.”

NAKAPATPATEG A DESISION

Tallo a tawenen ti napalabas maysa a 28-años a babai nga addan iti maika-26 a lawas a panagsikogna ti awan puotnan ket matmatayen iti kanser. Ti ospital, gaput’ maamak iti legal a rebbengenna no awan ti panangikagumaanna a mangispal iti sikog, sinapulna ti pangngeddeng ti korte no aniat’ maaramid. Ti hues, iti panangikagumaanna a mangtimbeng iti interes ti babae ken ti di pay naipasngay, imbilinna a maaramid ti pannakacesarean. Di umiso dayta, nabiit pay nga inkeddeng ti District of Columbia Court of Appeals idiay Estados Unidos. Ti pagayatan ti pasiente, a maikeddeng kadagiti magun-odan a pammaneknek, isu laeng ti mausig. “Ti kalintegan iti kinatarnaw ti bagi maipaay nga agpadpada kadagiti tattao a sipupuot ken dagiti saan,” kinuna ti korte. “Kasta met, awan pannakainaig ti kasasaad ti biag ti pasiente; ti kalintegan iti kinatarnaw ti bagi saan a mapukaw gapu laeng ta agsakit ti maysa, wenno uray pay matmatayen ti maysa.” Kinuna ti korte a ti maysa a hues masapul “a naisangsangayan ti panangtamingna kadagiti naammuan a pagalagadan ti kababalin ken kalat iti di makabael a pasiente, ket masapul nga ikagumaanna, no mabalin, ti mangikeddeng a maibatay kadagidiay a pagalagadan ti kababalin ken kalat no ania ti desision ti pasiente.” Agpadpada a natay ti babai ken ti anakna.

NANGINA A GATAD TI ALKOHOLISMO

Idi 1987 ti Brazil ti kampeon ti lubong a managusar iti arak, nga agpromedio iti 13.5 litros iti tunggal tao, sigun iti pagiwarnak ti Brazil nga O Globo. Ngem nakangingngina ti gatad. Idi 1988 ti gatad ti alkoholismo idiay Brazil napattapatta a $18.9 ribo a milion (E.U.). Ti pagiwarnak nga O Estado de S.Paulo ipadamagna: “Dagiti 12 milion nga alkoholiko a taga Brazil dadaelenda ti 5.4% iti intero a nasional a produkto iti pagilian gapu kadagiti panagbakasion gapu iti salun-at, nasapa a panagpension, wenno dagiti aksidente a mainaig iti trabaho.” Siempre, nangatngato pay ti gastos, ta imposible ti manggatad iti pannakadangran ti emosion saan laeng a kadagiti alkoholiko no di ket kadagiti pay assawada ken annakda.

RUMANGRANG-AY TI ASTROLOHIA

“Lallaki man wenno babbai, dagiti presidente ti korporasion wenno dagiti agtartrabaho, dandani maysa iti dua a tao ti mamati kadagiti sobrenatural. Pudno a maysa a sistema a rumangrang-ay,” kuna ti magasin a Pranses nga L’Express, iti panangipadamagna iti pannakaawis dagiti Pranses iti sobrenatural, agraman ti astrolohia, panagsalamangka, telepathy, ken espiritismo. Ti Francia addaan iti nasurok a 40,000 a propesional nga astrologo, nga agserserbi iti manipud 10 agingga iti 12 milion a kliente. Uray dagiti dadakkel, natalgeden a korporasion mangusarda kadagiti astrologo tapno “ikeddengda ti personalidad” sakbay ti panangtangdan, tapno ikeddeng no ti agbalinto a direktor wenno ehekutibo maibagay iti saad ken no ti “kapanunotanna” ket maibagay iti addan a kamkameng.

MANGIKABIL ‘KADAGITI MATA’ KADAGITI LAPAYAGDA

Maysa a baro a sistema ti panaglinglingay ti nadisenio a mangipaay kadagiti bulsek ti ad-adda a ragsak iti sine, telebision, ken ti teatro. Iti panangipadamagna iti immuna a panagparangna idiay Europa, ti International Herald Tribune iti Paris kunaenna a ti sistema usarenna ti arte ti “nailadawan a panagsao.” Mainayon iti kanayon a programa a mabuya, dagiti naisangsangayan a headphone ti mangipalubos kadagiti bulsek a makangngeg iti maikadua a maibagay a timek a maibaga ti panagtignay iti nagbabaetan dagiti panagsasarita. Deskribirenna met dagiti karakter, ti kawesda, dagiti panaggunayda, ken ti ebkasda, a mangtulong kadagiti bulsek a mangbalabala ti dida makita. Ti sistema magun-odanto kadagiti naisangsangayan ti pannakakabalna a teatro ken maibrodkas babaen iti FM radio a maipakuyog kadagiti programa ti telebision.

KANGINGINAAN NGA EROPLANO

Ti presidente ti Estados Unidos mabiiten nga usarenna “ti kanginginaan a pagbiahe nga eroplano a napataud pay laeng,” kuna ti magasin a Time. Napanaganan ti “tumaytayab a Taj Mahal,” ti Air Force One, a napedido sumagmamano a tawenen a napalabas, ket nadisenio a kalalawaan, katatalgedan, ken kasayaatan, nga addaan “aminen a kasapulan, kaadayot’ tayabenna (11,500 kilometros), pagnam-ayan ngem ti aniaman a sabali nga eroplano a naaramid.” Ti eroplano addaan iti kuarto ti presidente nga addaan dua a kama ken shower-tub, innem a kanayonan a lababo, 85 a telepono, probision maipaay iti bassit nga ospital, 0.2 metro kubiko a pagidulinan, maysa a sistema ti telebision a mabalin a pagbuyaan iti walo a channel nga aggiddan a mangpalabas kadagiti bunggoy, dua a kusina nga addaan refrigerator-freezer a makalaon iti taraon maipaay kadagiti 23 a trepolante ken 70 a pasaheros maipaay iti makalawas, agraman ti kaudian a mangkontra nga alikamen ti misil, alikamen ti komunikasion, ken adu a dadduma pay a pagnam-ayan ti ehekutibo. “Dagiti Americano busbusbosenda ti ad-adu a paset ti maysa a bilion a doliar a mangibiahe iti tangatang iti Presidenteda, ket makagastonto iti agarup $6,000 iti maysa nga oras tapno agtalinaed iti tangatang,” kuna ti Time. “Dayta ad-adu pay ngem ti intero a nasional a produkto iti Greenland.”

DAGITI BAKES A MAABANGAN

Napasanguan iti nakaro a kinakurang iti trabahador, maysa a mannalon iti ruar ti Seoul nangusar kadagiti bakes nga agpuros iti pine nuts iti talonna. Impadamag ti Mainichi Daily News iti Japan a ti 20 a nausar a bakes “nakagaggagetda a nagtrabaho iti talon ta kalpasan ti ababa laeng a panangsanay tunggal bakes nakapuros iti katupag ti matrabahuan ti lima a trabahador iti maysa nga aldaw.” Dagiti lokal nga opisiales ti gobierno kunaenda a gumatangda ti ad-adu pay a bakes itoy a tawen manipud Thailand a mausar nga agtrabaho kadagiti dadduma a talon. Nupay no naparitan dagiti ganggannaet a trabahador idiay Republika iti Korea, nalawag a dagiti ganggannaet a bakes saanda a maparitan.

NABABALAW NGA OPERASION

Ti radial keratotomy, maysa nga operasion a timmaud idiay Japan ken ti Union Soviet a mangagas iti nakapuy a panagkita iti adayu, ket binabalaw dagiti adu nga optalmologo kas “agbaliwbaliw dagiti epektona ken makadadael iti nasalun-at, nupay nakapuy panagkitana iti adayu, a matmata,” kuna ti The New York Times. Ti pamay-an, gumastos iti manipud $1,500 agingga iti $3,000 iti tunggal mata ket mabalin a maaramid babaen iti lokal nga anesthesia iti opisina ti doktor iti nakurang pay a kaguduat’ oras, ramanenna ti panangbaliw iti itsura ti cornea babaen ti panangsugat kadagiti narabaw a sugat a kaskasla rayos ti dalig. No naballigi ti operasion, maipokus a siuumiso dagiti silnag ti lawag iti retina ket pataudenna ti nalawag a panagkita. Ngem ti nabayagen a panagadal impakitana “ti kasta unay a di pannakaagas wenno nalabes a pannakaagas ti panagkita a napasamak kadagiti 45 porsiento kadagiti mata a naopera. Ket iti adu a minoridad kadagiti pasiente, kimmaro ti pannakabaliwna kadagiti simmaruno a tawen ket ad-adda a narigat nga agasan ti di pannakakita ngem idi damo.” Mainayon pay iti di mapadtuan a resulta, adu a pasiente ti nagreklamo iti pannakasisirap a “nakaro ti pananglappedna iti pannakabaelda nga agmaneho iti rabii.”

PAGALAGADAN ITI PANAGKAWES IDIAY ESKUELAAN

“Dagiti estudiante mamalmaloda, mapaltogan ken matakawan kadagiti lalat ken dutdot ti ganso a kagay, napupuskol a kuintas a balitok, de kalidad a sapatos ken dadduma pay a napapateg a bambanag,” kuna ti The Wall Street Journal. “Maysa nga estudiante ti high-school idiay Nueva York ti napapatay gapu iti bomber jacketna. Ti sabali, idiay Detroit, nasarakan a natay nga awan ti jaketna ken sapatosna.” Gaput’ adu unayen a kinaranggas ken panagtakaw, dagiti opisiales kadagiti kangrunaan a siudad iti intero nga Estados Unidos ipagpaganetgetdan ti pagalagadan ti panagkawkawes a mangiparparit kadagiti uso a kawes wenno kalkalikagumanda ti panangisuot kadagiti uniporme iti eskuelaan. Daddumat’ nangsapul kadagiti estudiante ti panangawitda kadagiti bag ti libroda a makita ti kargana tapno malapdan ti panangawit kadagiti nailemmeng nga armas iti eskuelaan. “Kaskasdi adu nga estudiante, nga agtalek no mapasamak ti kinaranggas daytat’ mapasamak iti siasinoman, agkedkedda a mangtungpal iti pagalagadan ti panagkawkawes a lapped iti kulturada ken iti wayawayada a mangusar iti uso,” kuna ti Journal. Iti panangilawlawag, kunat’ maysa nga opisial iti eskuelaan: “Ti intero a kagimongantayo nakaron ti kinamaterialistikona. Maiparangarang ti kinabuklis manipud iti kangatuan a saad iti publiko agingga kadagiti kalsada.”