Ti Panangituray ti Tao Nakatin Kadagiti Timbangan
Paset 3:—Ti Kadi ‘Gobierno ti Kalaingan’ ti Kasayaatan?
Aristokrasia: gibierno dagiti natan-ok, naparaburan a minoridad, wenno kalaingan a klase a maipagarup a kualipikado unay a mangituray; oligarquia: gobierno ti sumagmamano, a tattao wenno pamilia, a masansan maipaay iti dakes wenno inaagum a panggep.
KASLA nainkalintegan a ti kasayaatan a gobierno mapataud no daytat’ buklen dagiti kalaingan a tattao. Ti kalaingan a tattao nasaysayaat ti adalda, ad-adda a kualipikado, ken ad-adda a makabael—irasonda—iti kasta ad-adda a makabael a mangidaulo kadagiti dadduma. Ti gobierno nga aristokrasia nga idauluan ti kasta a kalaingan a klase mabalin a maysa kadagiti sumagmamano a kita; kas pangarigan, panagturay dagiti babaknang, maysa a plutokrasia; panagturay ti klero, maysa a teokrasia; wenno turay dagiti opisiales, maysa a burokrasia.
Adu nga immuna a kagimongan, iti sidong ti panagturay dagiti panglakayen wenno hepe ti tribo, ti aristokrasia. Iti naminsan wenno iti sabali, ti Roma, Inglatera, ken Japan, tapno inaganan laeng ti tallo, addaanda amin iti aristokratiko a gobierno. Iti kadaanan a Grecia, ti sao nga “aristokrasia” ket nausar a mangtukoy kadagiti “estado a siudad, wenno poleis, a sadiay maysa a bassit a grupo ti mangituray. Masansan adu a nalalatak a pamilia pagraramananda ti turay. Iti dadduma a kaso, nupay kasta, maymaysa a pamilia ti di legal a mangala iti turay ket mangipasdek iti narungrungsot a kita ti turay.
Kas kadagiti dadduma nga estado a siudad a Griego, ti Atenas dati a maysa nga aristokrasia. Kamaudiananna, bayat a pinakapuy ti panagbalbaliw ti kultura ti pannakalasinlasin dagiti klase ket dinadaelna ti panagkaykaysa, innalan ti siudad dagiti demokratiko a porma. Ti Sparta, iti kasumbangirna, a makuna a naibangon idi maika-siam a siglo K.K.P., ket inturayan ti namilitaran nga oligarquia. Daytoy a siudad di nagbayag rinibalna ti nabaybayagen nga Atenas, ket dagiti dua a siudad naglabananda ti kinatan-ok iti Griego a lubong idi tiempoda. Gapuna, ti turay dagiti adu, kas idiay Atenas, sinuppiatna ti turay dagiti sumagmamano, kas idiay Sparta. Siempre, narikut ti panagribalda, a ramanenna saan laeng a ti dida panagtunos maipapan iti panangituray.
Dimmakes ti Natan-ok a Panggep
Dagiti nagdumaan iti politika masansan a tema dagiti napilosopiaan a panagsusuppiat dagiti pilosopo a Griego. Ti dati nga estudiante ni Plato a ni Aristotle pinagdumana dagiti aristokrasia ken oligarquia. Imbilangna ti puro nga aristokrasia a nasayaat a porma ti gobierno, maysa a natan-ok a panggep a mamagbalin kadagiti tattao nga addaan kadagiti naisangsangayan nga abilidad ken naimbag a kababalin a mangipamaysa iti bagida iti panagserbi ti publiko a pakagunggonaan dagiti dadduma. Ngem no idauluan ti mangilupitlupit ken naagum a kalaingan, maysa a puro nga aristokrasia ti agbalin a di nainkalintegan nga oligarquia. Ibilangna daytoy a dakes a porma ti gobierno.
Nupay itandudona ti turay ‘dagiti kalaingan,’ inamin ni Aristotle a ti kumbinasion ti aristokrasia ken demokrasia nalabit pataudenna ti matarigagayan a resulta, maysa a kapanunotan a mangawis pay laeng kadagiti managpanunot iti politika. Kinapudnona, dagiti Romano idi ugma pudno a pinagtiponda dagitoy dua a porma ti gobierno a sibaballigi. “Ti politika [idiay Roma] ket aramid ti tunggal maysa,” kuna ti The Collins Atlas of World History. Nupay kasta, maigiddato iti dayta, “dagiti kabaknangan nga umili ken dagidiay nagasat a maipasngay a natan-ok pinormada ti maysa nga oligarquia isu a nagbibingay kadagiti saad a mahistrado, komander ti militaria ken padi.”
Uray idi naladawen nga edad media ken nasapa a moderno a tiempo, dagiti sentro a siudad iti Europa pinagtiponda dagiti demokratiko ken aristokratiko a paset iti gobiernoda. Kuna ti Collier’s Encyclopedia: “Ti sobrat’ konserbatibona a Republika ti Venice, a kamaudiananna intuang ni Napoleon, mangipaay iti nagsayaatan a pangarigan iti kasta nga oligarquia; ngem ti Free Cities of the Holy Roman Empire, dagiti siudad iti Hanseatic League, ken dagiti il-ili nga iturayan ti Inglatera ken makinlaud nga Europa ipalgakda ti isu met laeng a pangkaaduan a panagannayas dagiti sumagmamano ngem natangsit ken nangato ti kulturana a pamilia ti [aristocrasia] iti nainget a panangtengngel ti oligarquia.”
Makuna, ken adda pananginkalintegan, nga amin a gobierno ket aristokrasia, yantangay aminda ikagumaanda ti maaddaan kadagiti kualipikado unay a tattao a mangituray. Ti teoria a mangituray a klase pabilgenna daytoy a panangmatmat. Ngarud maysa a reperensia ti nagkonklusion: “Ti termino nga agturay a klase ken dagiti kalaingan agparehon a mangdeskribir iti panggep a nagsupiatan ni Plato ken ni Aristotle.”
Panangsapul iti ‘Kalaingan’
Adu a siglo sakbay a nagparang dagitoy pilosopo a Griego, maysa a kagimongan a feudal (naibatay kadagiti appo ken adipen) ti mangipaay iti kinatalged ken kappia iti kadaanan a China iti sidong ti naarian a balay iti Chou. Ngem kalpasan ti 722 K.K.P., bayat ti makuna a panawen ti Ch’un Ch’iu, nagin-inot a kimmapuy ti sistema a feudal. Idi arinunos daytoy a panawen, timmaud ti baro a kalaingan, a buklen ti dati a “lallaki,” a nagserbi iti sangakabbalayan a feudal, ken kaputotan ti dati a natatan-ok. Dagiti miembro daytoy a baro a kalaingan naisaadda kadagiti kangrunaan a saad. Ni Confucius, ti nalatak a masirib nga Insik, kas itudo ti The New Encyclopædia Britannica, ipaganetgetna a ti “abilidad ken kinasayaat ti moral, imbes a ti pannakaipasngay, isut’ mamagbalin iti tao a maitutop iti panangidaulo.”
Ngem idiay Europa nasurok a dua ribo a tawenen kalpasanna, ti panangpili kadagiti kalaingan, dagidiay kualipikado unay a mangituray, bassit laeng ti pakainaiganna iti “abilidad ken moral a kinatan-ok.” Ti propesor iti Harvard a ni Carl J. Friedrich napaliiwna a “ti kalaingan iti aristokrasia iti Inglatera idi maika-18-siglo ket kalaingan a naibatay a nangnangruna iti kaputotan ken iti kinabaknang. Pudno met dayta idiay Venice.” Innayonna pay: “Kadagiti dadduma a pagilian ti kasta a maika-18-siglo a Prussia, ti kalaingan ket naibatay iti kaputotan ken ti namilitaran a kinalaing.”
Ti panunot a dagiti naimbag a kababalin dagiti ‘nasaysayaat a tattao’ maipasa kadagiti annakda isut’ makagapu kadagiti ug-ugali ti panagasawa dagiti agtuturay idi napalabas nga al-aldaw. Bayat ti Edad Media, naruay ti panunot a natan-ok a kabibiag. Ti panangasawa iti gagangay a tao kaipapananna ti panangmulit iti kinatan-ok iti ummong, ken pananglabsing iti nadiosan a linteg. Obligado dagiti agturay a mangasawa laeng kadagidiay naipasngay iti naarian a linea. Daytoy a panunot a natan-ok a kabibiag nangipaay kamaudiananna iti ad-adda a panangikalintegan iti nasion—ti kinatan-ok a naibatay iti nasaysayaat a gundaway, edukasion, laing, wenno naaramidan.
Maysa a prinsipio a maawagan noblesse oblige ket nairanta a mangpatalged iti balligi iti aristokrasia. Iti literal a kaipapanan a “piliten ti kinatan-ok,” dayta ipamatmatna “ti obligasion a madaydayaw, naparabur, ken mapagtalkan a kababalin a mainaig iti natan-ok a ranggo wenno pannakaipasngay.” Gapu iti “kinatan-okda,” dagidiay natan-ok ti pannakaipasngayda obligadoda nga agserbi kadagiti dadduma iti mapagtalkan a pamay-an. Daytoy a prinsipio ket masarakan kadagita nga aristokrasia kas dagidiay adda iti kadaanan nga Sparta, a dagiti mannakigubatna obligadoda a mangiyun-una iti pagimbagan dagiti dadduma imbes a ti pagimbaganda, ket idiay Japan kadagiti mannakigubat, ti samurai.
Nasarakan a Nagkurang dagiti Aristokrasia
Ti kinaimperpekto ti turay nga aristokrasia ket nalaka laeng nga iyilustrar. Idi immuna a Roma, dagiti laeng natan-ok a tattao, a maawagan patricians, ti rumbeng nga agmiembro iti Senado ti Roma. Dagiti gagangay a tattao, a maawagan plebeians, saanda a mapalubosan. Ngem imbes a lallaki nga addaan “abilidad ken natan-ok a moral,” a sinapul ni Confucius kadagiti agtuturay, dagiti miembro iti Senado ad-adda a nagbalinda a dakes ken manangilupitlupit. Ti banagna ket panagdadangadang ti umili.
Nupay maulit-ulit dagiti reporma, ti oligarquia ti senado nagtultuloy, agingga nga impasdek ni Julius Caesar ti kinadiktador sumagmamano a tawen sakbay ti asasinasionna idi 44 K.K.P. Kalpasan ti ipapatayna, naisubli ti gobierno aristokrasia, ngem idi 29 K.K.P. nasukatan manen. Ilawlawag ti Collier’s Encyclopedia: “Babaen iti kumarkaro a pannakabalin, kinabaknang, ken lugar a saklawen ti Roma, ti aristokrasia nagbalin a dakes nga oligarquia, ket ti kaawan iti panagtitinnulong ti umili naiparangarang iti kaawan ti panagraem ti publiko. Ti pannakarbekna inserrekna ti naan-anay a monarkia.”
Iti sumaganad a 1,200 a tawen wenno ad-adu pay, dagiti gobierno nga aristokrasia, uray no monarkia ti naganda, ket maipada iti Europa. Kabayatanna dagiti adu a panagbalbaliw ti politika, ekonomia, ken kultura ti nangin-inot a nangbalbaliw iti sistema. Ngem iti intero a panawen, nagtalinaed a nabileg ti aristokrasia nga Europeo, a tinaginayonna dagiti ikutna a dagdaga ken ti panangtengngelna kadagiti saad iti militaria, bayat a nagbalin nga ad-adda a sepsep, di nainkalintegan, natangsit, ken maag.
Idi 1780’s nagsagaba ti kasta unay ti aristokrasia. Ni Louis XVI iti Francia, idi makitana nga agrigat iti pinansial, nagpakaasi kadagiti miembro iti aristokrasia a Pranses a palabsenda dagiti pinansial a pribilehioda. Ngem imbes nga immanamongda kenkuana, ginundawayanda dagiti pakarigatanna, a manginanamada a pakapuyenda ti monarkia ket mapasublida ti dadduma a napukawda a pannakabalin. “Gaput’ naupay iti panangituray ti ari kadagiti tattao, nga agpaay iti kalaingan, ti aristokrasia sinapulna ti panangituray ti aristokrasia kadagiti tattao, nga agpaay iti kalaingan,” ilawlawag ni Herman Ausubel, propesor iti historia idiay Columbia University. Daytoy a kababalin inyuswatna ti Rebolusion a Pranses idi 1789.
Dagitoy a pasamak idiay Francia inyegna dagiti malaglagip a panagbalbaliw a narikna iti labes pay ti beddeng. Napukaw ti aristokrasia dagiti naisangsangayan a pribilehiona, napukaw ti sistema feudal, nabuangay ti Deklarasion iti Kalintegan ti Tao ken dagiti Umili, nga isu met ti konstitusion. Mainayon pay linimitaran ti linteg ti pannakabalin ti klero.
Ti gobierno ti sumagmamano—uray pay no dagita a sumagmamano ti maipagarup a kalaingan—kinatin dagiti adu kadagiti timbangan ket nasarakanda a nagkurang.
Nasapulanen Kamaudiananna ‘ti Kasayaatan’
Ti nalawag a kinapudno a ‘ti kasayaatan’ saanda a kanayon nga agbiag a maitunos iti naganda itudona ti kangrunaan a pagkapuyan iti ‘gobierno ti kalaingan,’ nga isu, ti rigat iti panangikeddeng no siasino ‘ti [pudno] a kalaingan.’ Tapno masabet dagiti kasapulan maipaay iti kasayaatan a kualipikado a mangituray, saan laeng a kinabaknang, kinatan-ok, wenno kinalaing iti militar ti kasapulan.
Saan a narigat nga ikeddeng no siasino dagiti kalaingan a doktor, kusinero, wenno sapatero. Basta kitaentay laeng dagiti trabahoda wenno produktoda. “Iti gobierno, nupay kasta, saan a nalaka,” kuna ni Propesor Friedrich. Ti parikut ket di agtutunos dagiti tattao no kasano koma ti panangituray ken no ania ti aramidenna. Kasta met, kankanayon nga agbalbaliw dagiti kalat iti gobierno. Gapuna, kas kunaen ni Friedrich: “Saan a maikeddeng no asino dagiti natan-ok.”
Tapno ti ‘gobierno ti kalaingan’ pudno a kasayaatan, ti natan-ok masapul a pilien ti maysa nga addaan iti natantan-ok ngem tao a pannakaammo ken di agbiddut a panangipato. Dagiti napili masapul a dagiti indibidual nga awan pakapilawanna iti moral a kinatarnaw, a naan-anay a napasnek kadagiti di agbalbaliw a kalat iti gobiernoda. Masapul a di pagduaduaan ti kinatulokda a mangiyun-una iti pagimbagan dagiti dadduma imbes a ti pagimbaganda.
Ipamatmat ti Biblia a ni Jehova a Dios pinilinan ti kasta a klase—ti Anakna a ni Jesu-Kristo ken ti sumagmamano a matalek a paspasurotna—ket tinudinganna ida a mangituray iti daga iti sangaribo a tawen. (Lucas 9:35; 2 Tesalonica 2:13, 14; Apocalipsis 20:6) Saan a kas agbiddut a tattao no di ket kas di agbiddut nga espiritu a parparsua, ni Kristo, ken dagiti kakaduana nga agturay bendisionandanto ti daga iti agnanayon a talna, kinatalged, ken kinaragsak, nga isublida ti sangatauan iti kinaperpekto. Adda kadi aniaman a gobierno—uray pay ti ‘gobierno ti kalaingan’—a makaipaay iti kasta?
[Kahon iti panid 26]
Moderno-Aldaw nga Oligarquia
“Ti pagannayasan iti oligarquia . . . nadlaw kadagiti amin a dadakkel a pagsaadan kadagiti narang-ay a napolitikaan a sistema. Ti kumarkaro a kinarikut iti moderno a kagimongan ken ti gobiernona italekda ti ad-adu a pannakabalin kadagiti administrador ken komite dagiti eksperto. Uray kadagiti pagturayan a naibatay iti konstitusion, awan ti nasakaran a naan-anay a naballigi a sungbat iti saludsod a no kasano a dagitoy a naisaad a manangikeddeng mapagtalkanda ken epektibo a malimitaran ti pannakabalinda, a maigiddato iti dayta, saan a madangran ti kinaepisiente ken kinanainkalintegan ti pannakaaramid dagiti pagalagadan.”—The New Encyclopædia Britannica.
[Ladawan iti panid 25]
Patien ni Aristotle a ti nagtipon nga aristokrasia ken demokrasia pataudenna ti kasayaatan a porma ti gobierno
[Credit Line]
National Archaeological Museum, Athens