‘Ket Narpuogen ti Pader’

“SIASINO koma ti mamati iti dayta?” “Diak impagarup a makitak dayta iti panagbiagko!” Aniat’ nangtignay kadagita a komento? Ti pannakadadael ti nakaap-aprang a Pader ti Berlin ken amin dagiti inrepresentarna, a nangrugi idi Nobiembre 1989.a Dimmarop dagiti taga Makindaya a Berlin iti Makinlaud a Berlin, a dadduma kadakuada tapno ramananda dagiti nangingina a pangay-ayo iti kapitalismo ket dagiti dadduma tapno maikaykaysa kadagiti pamiliada.

Dayta a pannakadadael ti tambak linukatanna dagiti ruruangan. Adut’ makarikna a ti Makindaya nga Europa saanton a pulos nga agbalin a kasta.

Nagpatinggan ti “Cold War”?

Ti napatpateg pay ngem ti pannakarpuog ti Pader ti Berlin isu ti pannakarbek ti pader ti ideolohia a namagsina ti Daya ken ti Laud. Kellaat a napukawen nga interamente ti Cold War (Diplomatiko a Panagsuppiat dagiti Estado). Kas insurat ti retirado a koronel iti Buyot ti E.U. a ni David Hackworth iti Newsweek: “Nagpatinggan ti cold war. Uray pay dagiti manggurgura iti nainget a takder a pukawen ti Komunista maipaay iti Pagiliantayo aminenda a nagpatinggan.”

Sigun ti Aleman a diario nga Stuttgarter Zeitung, uray pay ti NATO (North Atlantic Treaty Organization), iti maysa a miting a naaramid idi Hulio 1990, nabigbigna ti panagpatingga iti Cold War. Iti sidong ti paulo nga “Atlantic Alliance Says a Final Goodbye to Cold-War Era,” inadaw ti The German Tribune ti diario nga Stuttgart a kunkunana: “Kalpasan ti 41 a tawen a pannakisaranget [kadagiti bloke dagiti nasnasion a Soviet] dagiti 16 a papangulo iti Nato inwayaanda ti baro nga estratehia ket pimmakadadan iti panawen ti cold war. . . . Ti gurangura masukatanton iti panagkadua. . . . Kinatalged ken kinatibker . . . dinton maipanamnama a nangnangruna babaen iti militaria no di ket babaen iti pagalagadan a kinatimbeng, panagsasarita ken panagtitinnulong ti intero nga Europa.” Ti teatro iti mamagpeggad-kappia a panagsusuppiat immakaren manipud Europa a nagturong idiay Middle East.

Adda Gatad ti Demokrasia

Ti demokrasia, ti makunkuna a wayawaya dagiti tattao nga agpili, isu ti kaudian nga uso iti politika. Ket dandani tunggal maysa makikadkadua iti dayta. Ngem adda gatad a maisukat. Ti nabarbara a relasion iti nagbaetan ti Daya ken ti Laud ken ti kapitalistiko a demokrasia di nakalaklaka a dumteng. Nagkomento ti maysa nga editorial iti Asiaweek: “Dagiti pagilian a saanen a maawagan bloke iti Soviet mariribukanda iti ekonomia . . . Dumteng ti demokrasia nga adda maisukat a gatad. . . . Adut’ pagimbagan ti demokrasia, ngem ti kinatalged saan a maysa kadakuada.” Sinot’ agbaybayad iti gatad dagitoy a panagbalbaliw nga agturong iti nawaywaya, demokratiko a kagimongan, kas pangawag iti dayta?

Minilion idiay Poland, makindaya nga Alemania, ken iti sadinoman ti makasarsarak a ti panagbaliw manipud iti maymaysa ti mangtengtengngel nga ekonomia nga agturong iti sistema a siwayawaya a panaglako iyegna ti kinaawan ti pagtrabahuan ken rigat. Bayat ti panangikagumaan dagiti industria nga agbalin a simple ken epektibo ken ad-adda a mannakisalisal, dumteng ti kinawadwad. Dadduma a paset iti kagimongan maapektaranda met a naimbag—ti militaria ken ti industria ti armas. Kasano?

Bayat a bumassit ti panagbuteng ken gurangura iti nagbaetan ti Daya ken Laud, bumassit met ti pannakasapul ti adu a buyot. Ginasut a ribo a soldado ken dagiti pamiliada ti masapulen a makibagay iti sibilian a panagbiag agraman dagiti amin a pagrigatanna. Mabalin a makissayanen ti badyet iti depensa. Mabalin a bumannayaten dagiti pedido nga armas kadagiti paktoria, ket dagiti managpataud masapul nga agpatauddan kadagiti dadduma a banag. Adu a trabahador ti immakaren kadagiti dadduma a lugar ken agsuro kadagiti kabbaro a paglaingan.

Daytoy a di nakapapati ken nariribuk a nagbalbaliwan ti kasasaad idiay Makindaya nga Europa pinataudna kangrunaanna ti baro nga internasional a kasasaad. Kasano a napasamak amin daytoy?

Napateg a Sasao, Napateg a Panagbalbaliw

Ti napateg kadagitoy a panagbalbaliw isu ti nagbaliwen a kababalin a di pannakibiang nga impakita ti Union Soviet. Idi napalabas ti panagamak iti panangraut iti Soviet iti Hungary (1956) ken ti Czechoslovakia (1968) linapdanna dagiti puersa a mangbalbaliw iti Europa. Ngem ti kapadasan ti Poland idi 1980’s agraman ti karit iti movimiento iti Panagkaykaysa ken ti agin-inot a panagturong ti nasion iti ad-adda a demokratiko a turay impakitana a ti napalabas a pagalagadan ti Soviet a pannakibiang iti militaria ket nagbaliwen. Impamatmat ti kapadasan ti Poland a pudno nga adda dagiti rekka iti monolith (panagkaykaysa) iti Komunista ket ti natalna, main-inot a panagbalbaliw mabalin a maibanag, nga addaan ti maisukat a gatad. Ngem aniat’ namagbalin itoy a posible?

Sigun kadagiti dadduma a managkomento iti politika, ti kangrunaan kadagiti amin a panagbalbaliw iti Makindaya nga Europa isut’ praktikal a pagalagadan iti panangidaulo iti Union Soviet iti sidong ti panangiwanwan iti presidente ti U.S.S.R., ni Mikhail Gorbachev. Idi Pebrero 1990 kinunana: “Ti Soviet Communist Party rinugianna ti perestroika [panangbalbaliw iti kasasaad ti kagimongan] ket nangpataudda kadagiti kapanunotan ken pagalagadanna. Dakkel a panagbalbaliw a nangsaklaw kadagiti amin a paspaset iti panagbiag ken amin a paspaset iti populasion ti napabaro a maibatay iti daytoy iti pagilian. . . . Napartak a panagbalbaliw, a karkarna ti kasaknapna ken ti tinaudanna, ti maar-aramid iti saklawen ti sangal ti perestroika.”

Kas inkomento ti Asiaweek: “Itatta, nupay adda dagiti lapped iti irarang-ay, ti kampania ni [Gorbachev] maipaay iti glasnost (pammalubos) ken perestroika (pannakabalbaliw) ti nangparegta kadagiti repormador idiay Hungary, Poland ken iti intero a Soviet Bloc.” Dagitoy dua a nagpateg a sasao a Russo, glasnost ken perestroika, simrekdan iti bokabulario ti lubong nanipud pay idi nagturay ni Gorbachev iti Union Soviet idi 1985. Dagitoy irepresentarda ti kabbaro a kababalin iti gobierno iti Komunista a lubong.

Ti managkomento iti politika a ni Philippe Marcovici, iti panagsuratna iti kadawyan a Pranses a pagiwarnak a Le Quotidien de Paris maipapan kadagiti panagbalbaliw iti Czechoslovakia, kinunana a timmaud ti kasta ket “pagyamanan laengen iti Moscow, ta nalawagen ti maysa a banag: Saan laeng a pinalubosan dagiti Soviet a napasamak dayta; siniguradoda a ti Czechoslovakia, kas kadagiti dadduma a demokrasia dagiti tattao, dadaelennanto ti straitjacket (nakipet a diaket) a nakabaludanna. . . . Agpadpada idiay Prague ken Makindaya a Berlin, dagiti nakaad-adu a demonstrasion ti nangtignay iti panagbalbaliw; dagiti agmartsa a tattao kadagiti kalsada pinilitda dagiti autoridad a sumuko ken pumanawen.”

Dagiti nagbanaganna ket, kas maysa a bumbumtak a napolitikaan a Bantay St. Helens, ti demokrasia ken independensia rimsua iti intero a Makindaya nga Europa iti sumagmamano laeng a bulbulan—ti Poland, Makindaya nga Alemania, Hungary, Czechoslovakia, Bulgaria, ken Romania.

Panamagkaykaysa ti Alemania—Bendision wenno Saan?

Dayta ti saludsod a tingtingitingenen ita ti adu idiay Europa. Dagiti dua nga Alemania impasdekda ti panagkaykaysa iti kuartada idi Hulio 1990 ket imbanagda ti panagkaykaysa iti politika idi Oktubre. Nupay no daytoy paragsakenna dagiti minilion, pagamakenna met ti adu kadagiti adda idiay Europa. Dayta iramanna ti dadduma nga adda iti makindaya nga Alemania a mabalin a mangisuko kadagiti pagtaenganda kadagiti dati a makinkukua kadagitoy nga adda iti makinlaud nga Alemania. Nupay no adda dagiti panagduadua nga inyebkas ti dadduma a papangulo a Briton, kinuna ti maysa a paulo ti diario a Briton: “Basta Agtalektayo Laeng iti Kabbaro a Naipasngay nga Alemania.”

Gaput’ nagsagaba ti nakaro ken nangina a panangraut iti ima ni Napoléon (1812) ken ni Hitler (1941), ti Union Soviet idi nagpatingga ti Gubat Sangalubongan II tanarigagayanna a siguraduen ti kinatalgedna babaen iti maysa a manglapped a zona idiay Makindaya nga Europa. Gapuna, naporma ti Soviet bloc dagiti walo a pagilian iti Makindaya a Komunista nga Europa iti sumagmamano laeng a tawen iti 1945.b Itan saan unayen nga agamak ti Union Soviet iti Alemania wenno ti Estados Unidos, ket ti nainget a panangtengngelna kadagiti sakopna limmukayen. Agparang a kasla ti Kurtina a Landok, nga inwaragawag ni Churchill idi 1946, natunawen, a mangipalubosen iti iseserrek ti baro a lawag.

Kasano nga Apektarannakayo dagitoy a Panagbalbaliw

Napaliiwtayon ti dadduma a nagbanagan dagitoy a panagbalbaliw iti ekonomia maipaay kadagiti adu a pagilian—baro a pagtrabahuan, baro a kasasaad, ken baro a paglaingan para kadagiti dadduma. Para kadagiti ad-adu pay addanto ti kinaawan ti pagtrabahuan ken ti panangikagumaan. Dayta ti resulta iti pilosopia iti lubong a siwayawaya nga aglako—ilalasat dagiti maikari.

Iti kasumbangirna, ti panagbalbaliw nga agturong iti demokrasia isut’ panangipalubos iti nawaywaya a panagtignay dagiti tattao. Dayta kaipapananna ti internasional a turismo. Kas kadagiti dadduma a pagilian (ti España ken Italia, kas pangarigan) nasarakanda bayat ti napalabas a 30 a tawen, a ti gangannaet a turismo dakkel maaramidanna a pagdumaan iti parikut iti panagtimbeng ti babayadan maipaay iti aniaman a gobierno. Minilion iti Laud magagaranda a bumisita kadagiti historiko a siudad iti Makindaya nga Europa, dagiti siudad a ti nagnaganda riingenna ti napalabasen a panawen iti kinadayag—Budapest, Prague, Bucharest, Warsaw, ken Leipzig, tapno inaganan ti sumagmamano. Tarigagayan met dagiti tattao ti pannakabisita a siwayawaya iti Leningrad, Moscow, ken Odessa. Kasta met, ti tattao manipud Makindaya nga Europa kayatda a bisitaen ti Laud. Wen, ti internasional a turismo agserbi a mangdadael kadagiti dadduma a lapped iti panangidumduma ken kinaignorante. Kas ti nasarakan ti adu a turista, ti pannakiraman iti igid ti baybay iti makunkuna a dati a kabusor pukawennanton dagiti gurangura.

Adda pay sabali a paset iti narpuog a Pader a mangawis kadagiti minilion a tattao—ti posibilidad iti libre a pannakilangen kadagiti kapammatian iti dadduma a nasion. Agingga iti ania a kasaknap a posiblento daytoy? Ania a panagbalbaliw iti tay-ak ti relihion ti maar-aramid idiay Makindaya nga Europa? Ti sumaganad nga artikulo usigennanto dagitoy ken dadduma pay a salsaludsod.

[Footnotes]

[Mapa iti panid 5]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

ALEMANIA

Berlin

YUGOSLAVIA

HUNGARY

POLAND

ROMANIA

CZECHOSLOVAKIA

ALBANIA

BULGARIA

U.S.S.R.