Panungpalan ti Maysa a Panawen—Namnama iti Masanguanan?
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! ITI ALEMANIA
ITI nagbaetan ti 1987 ken 1990, ginunggon dagiti ginggined a narukod nga 6.9 wenno napigpigsa pay iti Richter scale dagiti paset ti Armenia, China, Ecuador, Iran, ti Pilipinas, ken ti Estados Unidos. Agarup 70,000 a tattao ti natay ken pinullo a ribu pay ti nasugatan, bayat a ginasut a ribu dagiti nabati nga awanan pagtaengan. Aggatad iti binilion a doliar dagiti nadadael.
Kaskasdi, awan kadagitoy a pananggunggon ti nakaro ti pananggunggonna iti adu a tattao, ngem ti sabali a ginggined a naigiddan a nanggunggon iti lubong. Daytat’ napolitikaan a ginggined, maysa a nangipatingga iti maysa a panawen. Ti pananggunggonna, ti nangbalbaliw iti masakbayan ti minilion.
Aniat’ nangiturong iti kasta a naisangsangayan a pasamak? Anianto dagiti epektona?
Mabaliwan ti Historia Babaen iti Glasnost ken Perestroika
Natudingan ni Mikhail Gorbachev a sekretario heneral iti Communist Party ti Soviet Union idi Marso 11, 1985. Dagiti umili a Soviet, agraman ti kaaduan a managpaliiw iti lubong, ninamnamada nga awan ti dakkel a napolitikaan a panagbalbaliw bayat ti administrasionna.
Kurang pay a makatawen kalpasanna, nagkomento ni Arkady Shevchenko, dati a mamalbalakad ti foreign minister ti Soviet iti politika, ken iti lima a tawen [nagserbi] iti sidong ti sekretario-heneral ti United Nations, buyogen ti pannakaawat idi kinunana: “Adda iti nagsasangaan ti dalan ti U.S.S.R. No saan a marisut dagiti nakaro a parikut ti ekonomia ken iti kagimongan iti asideg a masanguanan, di maliklikan ti kanayonan a pannakarbek ti sistema ti ekonomiana, iti kasta agpeggad, iti napaut, ti pannakalasatna a mismo. . . . Talaga a rinugianen ni Gorbachev ti maysa a baro nga estilo . . . Ngem makitanto pay laeng no ti panangaywanna lukatannanto ti maysa a baro a panawen para iti U.S.S.R. . . . Sangsanguenna dagiti dandani di magebgeban a parikut.”
Ti saad ni Gorbachev idi ti nangipaay kenkuana iti napolitikaan nga impluensia a kasapulanna a mangyam-ammo iti maysa nga alagaden iti kagimongan a Soviet a sinaritanan nanipud pay idi 1971. Dayta ti glasnost, a kaipapananna “impormasion iti publiko” ket inrepresentarna ti maysa nga alagaden a pudno a mangyebkas kadagiti parikut ti Soviet. Itandudona ti ad-adda a mannakaawat a kagimongan, a sadiay dagiti umili a Soviet ken ti warnakan addaanda iti ad-adu a wayawaya nga agsao. Kamaudiananna, linukatan ti glasnost ti gundaway ti publiko a mangbabalaw iti gobierno ken ti dadduma a tigtignayna.
Ti sabali pay a termino a nabayagen nga inusar ni Gorbachev isu ti “perestroika,” maysa a sao a kaipapananna “panangbalbaliw.” Iti maysa a salaysay a naipablaak idi 1982, nasaona “ti pannakasapul ti maitutop a sikolohikal a panangbalbaliw” iti tay-ak ti agrikultura.
Kalpasan a nagbalin a pangulo ti Soviet Union, nakombinsir ni Gorbachev a masapul met ti panangbalbaliw iti pannakaiwanwan ti ekonomia. Ammona a saan a nalaka nga ibanag dayta—nalabit imposible pay malaksid no mapakuyogan iti panagbalbaliw iti politika.
Ti regget ni Gorbachev a mangipaalagad kadagiti alagaden ti glasnost ken perestroika dina kayat a sawen a panggepna a dadaelen ti Komunismo. Maisupadi ketdi. Ilawlawag ti Encyclopædia Britannica: “Ti kalatna isut’ mangirugi iti panagbalbaliw a tenglen ti gobierno. Dina tarigagayan a pakapuyen ti sistema ti Soviet, kayatna laeng a pagbalinen dayta nga ad-adda nga epektibo.”
Ti panangpalukay kadagiti panangiparit a dimteng kas resulta dagitoy nga alagaden nangpataud iti panagdanag kadagiti dadduma a miembro iti mangidadaulo ti Soviet Union. Pudno met dayta kadagiti pangulo ti dadduma a grupo dagiti Makindaya a pagilian. Nupay adu kadakuada ti mangbigbig a kasapulan ti panangbalbaliw iti ekonomia, saan nga immanamong ti amin a kasapulan wenno matarigagayan ti panagbalbaliw iti politika.
Nupay kasta, impakaammo ni Gorbachev kadagiti aliadona iti Makindaya a Europa a siwayawayada nga ageksperimento kadagiti bukodda a programa ti perestroika. Kabayatanna, pinakdaaran ni Gorbachev ti Bulgaria—ken iti kinapudnona amin a dadduma pay a pagilian iti Makindaya a grupo—a nupay nasken ti panagbalbaliw, masapul ti panagannad a saan a makissayan ti kangrunaan nga akem ti Communist Party.
Mangrugin a Kumapuy
Kimmaro ti panangbabalaw iti Komunismo, agpadpada idiay Soviet Union ken iti Makindaya a grupo dagiti pagilian, bayat ti panaglabas dagiti tawen. Kas pagarigan, nanipud idi karrugi ti dekada ti 1980, ti linawas a magasin dagiti damag iti Hungary nga HVG (Heti Világgazdaság) ti agresibo a mangkarkarit kadagiti kadawyan a Komunista a kapanunotan, nupay no liniklikanna ti direkta a mangbabalaw iti Communist Party a mismo.
Naipasdek idiay Poland idi 1980 ti Solidarity, ti immuna nga agwaywayas nga union ti trabaho nga adda iti Makindaya a grupo. Nupay kasta, ti nagtaudanna, mabalin a tuntonen nga agsubli idi 1976, idi a nangporma ti maysa a grupo dagiti sumupiat iti Workers’ Defense Committee. Idi kattapog ti 1981, addan miembro ti Solidarity nga agarup sangapulo milion a trabahador. Inkagumaanna a binalbaliwan ti ekonomia ken ti siwayawaya nga eleksion, nga impaganetgetna dagiti kalikagumna babaen kadagiti welga. Gaput’ panagamak iti pangta a posible a pannakibiang ti Soviet, impatingga kamaudiananna ti gobierno ti Poland ti union, uray no nagtultuloy dayta nga agandar a nalimed. Dagiti welga a mangkalkalikagum iti panangbigbig ti gobierno ti nangiturong iti panagbalin ti union a legal manen idi 1989. Naaramid dagiti siwayawaya nga eleksion idi Hunio 1989, ket adu a kandidato ti Solidarity ti nabutosan. Idi Agosto, damo unay iti agarup 40 a tawen, a nagserbi ti saan a Komunista a primero ministro idiay Poland.
Ti glasnost ken ti perestroika, agraman dagiti problema a naipasango iti Komunista a lubong, nabatad a balbaliwannan a tubayen ti intero a grupo ti Makindaya.
Ti Napolitikaan a Perestroika Mangiturong iti Panagbalbaliw
“Agingga idi Hulio 1987,” kuna ni Martin McCauley iti University of London, “agparang a maar-aramid ti amin iti wagas ni Mikhail Gorbachev.” Uray pay agingga idi Hunio 1988, idiay 19th Communist Party Conference ti Moscow, naipadamag a ni Gorbachev “nasaknap ngem masansan a saan a nabara ti panangitandudona kadagiti programana.” Ngem nabatad a marigrigatan a mangbalbaliw iti Communist Party ken ti gobierno a Soviet.
Idi 1988, impalubos dagiti panagbalbaliw ti konstitusion ti pannakasukát ti adda idi a Supreme Soviet iti U.S.S.R. Congress of People’s Deputies, a dagiti 2,250 a miembrona ti napili makatawen kalpasanna iti siwayawaya nga eleksion. Dagitoy a deputado, ngarud, ti nangpili iti ummongda ti dua a kamara ti lehislatura, a tunggal paset buklen dagiti 271 a miembro. Nagbanag a ni Boris Yeltsin ti kangrunaan a miembro daytoy a lehislatura. Di nagbayag itudtudonan a saan unay a naballigi ti perestroika ket iturturongna ti atension kadagiti panagbalbaliw a patienna a kasapulan. Gapuna, nupay no naitan-ok ni Gorbachev iti kinapresidente idi 1988, maysa a saad a tinarigagayanna a balbaliwan ken pabilgen, nagtultuloy a kimmaro ti pannakabusorna.
Kabayatanna, mangar-aramid idin ti dua a superpower, ti Soviet Union ken ti Estados Unidos, kadagiti kangrunaan nga irarang-ay iti panangpabassit kadagiti puersa militar ken panangkissay iti nuklear a peggad. Pinarayray ti tunggal naaramid a tulagan ti napabaro a namnama a mabalin a maibanag ti sangalubongan a talna—ta kinuna ti mannurat a ni John Elson idi Setiembre 1989: “Dagiti maudi nga al-aldaw ti dekada ti 1980, sigun iti adu a komentarista, irepresentarna ti maysa a kita ti panagpakada kadagiti armas. Ti cold war agparang a dandani nalpasen; kasla rumrumsuan ti talna iti adu a paset ti lubong.”
Idin dimteng ti Nobiembre 9, 1989. Nupay no adda pay laeng, ti Berlin Wall, kalpasan ti 28 a tawen, nalukatan ken kellaat a nagpatingga kas simboliko a lapped iti nagbaetan ti Daya ken Laud. Nagsasaruno, a nakaparpartak ti panagsusublatda, tinallikudan dagiti nasion ti Makindaya a Europa ti sosialistiko a turay. Iti librona a Death of the Dark Hero—Eastern Europe, 1987-90, inawagan ni David Selbourne dayta a “maysa kadagiti kadadakkelan iti amin a panagbalbaliw ti historia: maysa a demokratiko, ken nasken a panagbalbaliw a mangbusor iti sosialista, a dagiti epektona agtultuloyto a mabayag kalpasan a natayen dagiti nangibanag iti dayta ken dagiti nakapaliiw.”
Apaman a nagtengnan ti kangitingitanna, ti natalna a rebolusion dagdagus a nagpatingga. Maysa a pagilasinan a nakita idiay Prague, Czechoslovakia, gupgopenna dayta a kastoy: “Ti Poland—10 a Tawen; ti Hungary—10 a Bulan; ti Makindaya nga Alemania—10 a Lawas; ti Czechoslovakia—10 nga Aldaw. Ket kalpasanna, kalpasan ti makalawas a panagam-amak, ti Rumania—10 nga Oras.”
Panangipatingga iti Cold War
Kuna ti autor a ni Selbourne: “Ti kadawyan a kurso ti pannakarbek ti sistema ti makindaya a Europa ti nakaskasdaaw ti panagpapadana.” Kalpasanna inayonna: “Nalawag a ti nanggargari isu ti panangakem ni Gorbachev iti turay idiay Moscow idi Marso 1985 ken ti panangipatinggana iti ‘Brezhnev Doctrine,’ a nangikkat iti pannakaipanamnama ti tulong ti Soviet kadagiti makindaya a turay ti Europa ken ti pannakibiangna no mapasamak dagiti iyaalsa.”
Awagan ti The New Encyclopædia Britannica ni Gorbachev a “ti agsolsolo a kapapatgan a nangirugi iti agsasaruno a pasamak idi arinunos ti 1989 ken 1990 a nangbalbaliw ti kasasaad ti politika iti Europa ken tinandaanna ti pangrugian ti panagpatingga ti Cold War.”
Siempre, mabalin a saan nga agsolsolo ni Gorbachev a nangipatingga iti Cold War. Ti mangipamatmat iti mabiiten a mapasamak, imbaga ti Britano a primero ministro a ni Margaret Thatcher kalpasan ti umuna a pannakiumanna kenkuana: “Kayatko ni Mr. Gorbachev. Makapagtrabahokami nga agkadua.” Kasta met, ti naisangsangayan a personal a relasion ni Thatcher ken ti presidente ti America a ni Reagan ti nakatulong [ken Thatcher] a nangkombinsir [ken Reagan] a nainsiriban ti makipagtrabaho ken Gorbachev. Kuna ni Gail Sheehy, autor ti libro a Gorbachev—The Making of the Man Who Shook the World: “Maay-ayo ni Thatcher nga agbalin nga ‘ina iti bunyag iti pudpudno a kaipapanan, ti relasion a Reagan-Gorbachev.’”
Kas iti masansan a napasamak iti historia, naipueston dagiti kangrunaan a tattao iti nainggundawayan a tiempo a mangibanag kadagiti panagbalbaliw a mabalin a saan koma a napasamak.
Agparang ti Makaupay a Kasasaad
Nupay no agragragsak ti Daya ken Laud nga agpatpatinggan ti Cold War, agparparang dagiti mamagpeggad a kasasaad iti dadduma a lugar. Saan nga inkankano ti lubong idi 1988 idi nangngegna manipud Africa a sumagmamano a ribu a tattao idiay Burundi ti napapatay iti rimsua a kinaranggas iti pulí. Ket dina inkankano dagiti report a naggapu iti Yugoslavia idi Abril 1989 a rimsua ti kadadaksan a kinaranggas iti pulí sadiay nanipud pay idi 1945. Kabayatanna, ti ad-adu a wayawaya a nabatad iti Soviet Union agtungtungpal iti nasaknap a kinariribuk dagiti umili. Dadduma a republika ti mangikagkagumaan payen a mangibanag iti panagwaywayas.
Idi Agosto 1990, immakar dagiti tropa ti Iraq idiay Kuwait, a pinarmekda dayta iti las-ud ti 12 nga oras. Bayat a dagiti Aleman, ramrambakanda ti panagkaykaysa ti Alemania, nakurang a nakatawen kalpasan ti pannakarbek ti Berlin Wall, agpampannakkel ti presidente ti Iraq: “Ti Kuwait kukua ti Iraq, ket dikamto ited dayta uray no makilabankami agpaay iti dayta iti 1,000 a tawen.” Idi Nobiembre nagtignay a dagus ti United Nations ket namutbuteng nga agtignay a makigubat malaksid no agsanud ti Iraq iti Kuwait. Naminsan manen a dandani nadidigra ti lubong, ket ti pannakatengngel ti suplay a krudo ti kangrunaan nga isyu.
Gapuna, dagiti kadi inanama ti talna ken talged a rimmayray babaen ti panagpatingga iti Cold War maipatinggadanto sakbay nga agbungada? Basaenyo daytoy iti sumaganad a ruarmi iti artikulo a “Ti ‘Baro a Lubong nga Urnos’—Nakapuy ti Pannakairugina.”
[Ladawan iti panid 15]
Ti Berlin Wall kellaat a nagpatingga kas simboliko a lapped iti nagbaetan ti Daya ken Laud
[Picture Credit Line iti panid 12]
Da Gorbachev (kannigid) ken Reagan: Robert/Sipa Press