Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .
Apay Padpadasen a Kontrolen Dagiti Dadakkelko ti Biagko?
“Sinapulko ti gundaway nga agtignay, ti pananggarawko kadagiti piskelko, ti pannakariknak iti bileg. . . . Kayatko a maammuan ti rigat manipud iti nam-ay, saan a babaen iti panagsao. Il-iliwek ti kapadasan; ik-ikkandak [dagiti dadakkelko] ti panangilawlawag.”—Maysa a 16-años a lalaki.
“Naan-anay nga agsuppiatkami ken nanangko . . . Pagbalbalinennak nga ubing . . .Kayatkot’ pumanaw; Diak maibturan ti maikulkulong. . . . Padpadasek ti agmataengan ket dinak palubosan.” —Maysa a 17-años a babai.
GAGANGAYEN dayta a reklamo kadagiti agtutubo a dagiti dadakkelda padasenda a kontrolen ti biagda. Ket nalabit marurodkayo met a mismo. Ibagayo a kayatyo ti agnaed iti ruar agingga a rabrabiin; kunada a masapaka nga agawid. Kunayo a sisasaganakayon a maki-date; kunada nga ubingkay pay. Kasla tunggal ‘Mabalin aya’ ket masungbatan iti ‘Saan, di mabalin.’
Ngem, buyogen ti di panangidaddaduma kadagiti nagannak, kaaduan nga agtutubo mapalubosanda a mangaramid iti kayatda iti dadduma a tiempo. Ket mabalin a dikay mailaksid. Kasta met, mabalin a pagaammo unay dagiti dadakkelyo a saankayon nga ubing; di agbayag wenno kamaudiananna mabalin nga ikkatendanton ti panangkontrolda kadakayo nanipud iti pannakaipasngay. Ket kas kadagiti kaaduan a nagannak, nalabit kayatda nga agbalinkayo a natimbeng, agwaywayas a nataengan.
Mabalin a panunotenyo, ngarud: ‘No kastoy ti rikna dagiti dadakkelko, apay a dida ipakita dayta?’ Kasla agparang kadakayo a tengtenglenda ti biagyo ket dida palusposan dayta. Pudno, nupay kasta, a di pagduaduaan a kontrolenyonto ti biagyo. Ti laeng parikut ket no kaano. Kayatyo dayta itan. Ngem mabalin a dagiti dadakkelyo kayatda a main-inot a magun-odanyo dayta a panangkontrol.
Maysa a tin-edyer ti nangmatmat itoy a kas “di panagtalek” dagiti dadakkelna, makapabain a panangipamatmat nga isut’ “agannayas iti pakadangran ti bagina a masapul a malapdan.” Ngem mabalin kadi a dagiti dadakkelyo adda naimbag a rasonda nga agtignay a kasta? Iti aniaman a kaso, ti pannakaawat iti panangmatmatda mabalin a tulongannakayo a mangparmek iti aniaman a pananggurayo iti pamay-an ti panangtratoda kadakayo. Kas kunaen ti Proverbio 19:11: “Ti kinamanagpanunot ti tao pagbalinenna a nabannayat nga agpungtot.”
Apay Kontrolenda a Kanayon
Umuna, bigbigenyo a ti lubong agbalbalinen nga ad-adda a napeggad ken dakes nanipud idi limmasat dagiti dadakkelyo iti dalanda bayat ti kinaagtutubo. (2 Timoteo 3:1, 13) Inamin ti maysa a naganak: ‘Ti lubong a mapadpadasan ti anakmi a lalaki wenno babai iti edad a 14 wenno 15 wenno 16 ket napegpeggad ngem idi dakam ti dumakdakkel. Din natalged ti rummuar nga agsolsolo. Umad-adu a tin-edyer ti agsiksikog ngem idi dakam ti ubbing.’ Di ngarud pagduaduaan a kayatdakay a salakniban dagiti dadakkelyo!
No managbuteng-Dios dagiti dadakkelyo, maseknanda met unay iti naespirituan a salun-atyo. Ibilin ti Biblia a dagiti nagannak mangipaayda “iti panangisuro, ken panangkorehir, a paset iti Nakristianuan a panangpadakkel.” (Efeso 6:4, The New English Bible) Ket ammoda a saan nga automatiko nga abrasaenyo dagiti Nakristianuan nga ipatpateg ken pammati gapu laeng ta awatenda dayta. Mabigbigda met a ti “ubing a lalaki [wenno ubing a babai] a mabaybay-an ibabainna ni inana.” (Proverbio 29:15) Nupay didakayon ibilang kas maysa nga ubing, nalabit mariknada pay laeng nga obligadoda a mangipaay iti curfew ken mangipasdek kadagiti limitasion agpaay kadakayo.
Nalabit awatenyo dagita a panangkontrol a panangipababa iti dignidadyo, inuubingan. Ngem laglagipenyo, di pay nabayag maysakay idi nga awan gawayna a maladaga iti takiag dagiti dadakkelyo. Ket itan kayatda a salaknibandakayo manipud iti moral a pannakadangran, iti pamay-an a sinalaknibandakayo idi manipud iti pisikal a pannakadangran. Laglagipenyo met, a tin-edyer idi dagiti dadakkelyo, ket pagaammoda dagiti pakarigatan a serkan ti agtutubo. Ta, uray ti nalinteg a lalaki a ni Job impudnona “dagiti biddut iti kinaagtutubo[na].” (Job 13:26) Ket kas agtutubo, dadduma a nagannak nagbiddutda iti serioso idi isu a nangparikut iti kasta unay iti biagda.
Impudno ti maysa nga ina: “Masapul a makiasawaak. Ti makagapu ket adda nobiok idi nakaub-ubingak pay. Nagsikogakon idi agtawenak iti desiseis. Itan tallon ti anakko, ket dua kadakuada ti tin-edyer. Mariknak a kaslaakon singkuenta imbes a trenta y siete. Napukawko ti kinaagtutubok.”
Nalabit awan a pulos ti kasta a nasaem a kapadasan dagiti dadakkelyo. Kaskasdi, mabalin a maseknanda unay maipapan iti peggad iti nasapa a pannaki-date ket mabalin a lapdandakayo a maki-date. Guraenyo kadi daytoy a pananglapped? No guraenyo, usigenyo dagiti sasao iti Proverbio 27:12: “Ti manakem a tao mabigbigna ti dakes ket aglemmeng; ngem ti nanengneng aglayon laeng ket agsagaba.” Pudno, no ipangagyo ti balakad dagiti dadakkelyo, nalabit maliklikanyo ti didigra.
Panagbalbaliw ti Personalidad
Kaskasdi, mabalin a ti riknayo kas iti agtutubo a nagkuna: “Ammok ti ar-aramidek. Diak mangaramid iti pakaikulbuan ti biagko. Apay a didak palubosan nga agbiag a bukodko?” Ngem ti parikut mabalin a diyo igaggagara ti mangipapaay kadagiti dadakkelyo kadagiti di masinunuo a tignay. No dadduma mabalin nga agtignaykay a kas makabael a nataengan; no dadduma mabalin a mangipakitakayo iti unuubingan a pannakasapul iti tulong dagiti nagannak.
Iti libro a How to Single Parent, ibaga ni Dr. Fitzhugh Dodson ti kapadasan ti maysa nga ina iti panaggatang a kaduana ti 15-años nga anakna a babai. Babaen ti panangipamaysana ti panagpilina iti tallo a bestida, inimtuod ti anak no aniat’ kapintasan kenkuana. Nagpanunot ti ina iti apagkanito ket kalpasanna kinunana: “Pagarupek a ti asul ti kapintasan kenka.” Aniat’ sungbat itoy dinawat a balakad? “Ay, Nanang, kanayon a padpadasem nga iturayan ti biagko ken ibaga no aniat’ aramidek!”
Adu a bulbulan kalpasanna naggatangda manen. Nangpili ti anak a babai kadagiti sumagmamano a kawes ket inimtuodna: “Nanang, ania kadagitoy a terno ti kapintasan kaniak?” Gaput’ malagipna ti immuna a pasamak, inkeddeng ti ina ti nataltalged a paglugaran ket simmungbat: “Naim-imbag no sikan ti agpili a mismo,” isu a nagkunaan ti anakna: “Ay, Nanang, dinak pulos tultulongan no kasapulanka!”
Dagiti rikna nga agbaliwbaliw manipud iti kinaagresibo agingga iti inuubingan a panagpannuray riruenna dagiti nagannak. Ket no dadduma, amin nga agtutubo sapliten daytoy nga agbaliwbaliw a kababalin; gagangay dayta a paset iti panagdakkel. Ngem nupay gagangay, ibagada kadagiti dadakkelyo nga addaankay pay laeng kadagiti “inuubingan a kababalin” a parmeken ket dikay pay sisasagana a mawayawayaan iti panangkontrolda.—1 Corinto 13:11.
Pananggun-od iti Dakdakkel a Panangkontrol
Ngem nalabit mariknayo a kabaelanyon ti agwaywayas uray awan dayta a suportar ken atension. Ket gaput’ pananginanama a makagun-od iti pagay-ayatyo a wayawaya, mabalin a no dadduma masulisogkayo a mangallilaw. “Ammok a diak agulbod,” insurat ti maysa nga ubing a babai, “ngem inaramidko dayta tapno pagbalinen a simple dagiti bambanag. Naistrikto unay ni [Nanang] ket pulos a dinak palubosan a rummuar no ibagak ti pudno.” Ti panangallilaw kadagiti dadakkelyo, nupay kasta, dina pagbalinen a simple dagiti bambanag. No masukalan ti panagulbod (kas mapaspasamak), nalabit pagbalinenna a komplikado unay dagiti bambanag.
Dagiti autor iti libro nga Options nainsiriban a napaliiwda: “Ti panagulbod kadagiti [dadakkelyo] idinto a kayatyo a talkendakayo kas iti panangikalintegan iti panagtakaw tapno paneknekan no kasano ti kinasingpetyo. No matiliwandakayo, ad-adda pay nga istriktuandakayo, gaput’ panangallilawyo.” Napatpateg pay, ti panagulbod iyegna ti di pananganamong ti Dios a mismo. Kunaen ti Proverbio 3:32: “Ti manangallilaw makarimon ken Jehova.”
Gapuna agbalin a napudno kadagiti nagannakyo. Mangipaaykay iti naan-anay ken umiso a detalye no sadino ti kayatyo a papanan ken asino dagiti kakaduayo. No mangipaayda iti curfew, padayawanyo ida. Daytoy kumbinsirennanto ida a mapagtalkankayo. Ad-adda a didanton agdanag no umadayukayo. Ket kabayatanna mabalin nga ad-addanto nga agtalekda a mangipaay iti dakdakkel a wayawayayo. Kas kunaen ti Biblia: “Iti uray siasino a nakaitedan ti adu, ad-adunto ti masingir kenkuana, ket daydiay a nakaikumitan ti adu, ad-adunto met ti madawat kenkuana.”—Lucas 12:48, Phillips.
Din agbayag dumtengton ti tiempo a panangaywanyo iti biagyo. Kabayatanna, aganuskayo. Tagiragsakenyo ti kinaagtutuboyo. (Eclesiastes 11:9) Makikaykaysakayo iti takder dagiti dadakkelyo maipapan iti pannaki-date, dagiti pagalagadan, curfews, ken dagiti pumada kadagitoy. Ti panangaramid iti kasta itan mabalin nga ilisinakayo kadagiti panagbabawi ken sakit ti nakem kamaudiananna. No mariknayo a di umiso dagiti pananglapped para iti edadyo wenno saanda a nainkalintegan, dikay umal-alsa. Sitatalna a pakisaritaanyo dagiti bambanag kadagiti dadakkelyo. Nalabit saanda laeng a nabigbig ti edadyo wenno kasano ti kinanataenganyon. Aniaman ti kaso, nalabit masarakanyonto a pudno a saanda nga interesado a mangkontrol iti biagyo. Basta kayatda laeng nga ipanamnama ti naragsak a masanguananyo.
[Ladawan iti panid 23]
Kasanot’ panangmatmatyo kadagiti curfew ken dadduma a pananglapped?