Panangmatmat iti Lubong
Kumbension idiay Mozambique
Kalpasan a naparitan iti adu a tawtawen, apresiaren dagiti Saksi ni Jehova ti panangipalubos dagiti autoridad iti ad-adu a wayawayada nga agdayaw. Nabiit pay, maysa nga uppat-aldaw a “Nadalus a Pagsasao” a Kumbension Distrito ti naaramid idiay Costa do Sol nga estadium a pagay-ayaman idiay Maputo, ti kabisera ti Mozambique. Iti panangipadamagna iti kumbension, ti Tempo, maysa a pagiwarnak a naipablaak idiay Maputo, napaliiwna nga addada agarup innem a ribo nga adda sadiay iti panglukat a sesion ti kumbension. Naipaay dagiti palawag kadagiti pagsasao a Portuguese ken Tsonga. Kuna pay ti Tempo a ti panggep ti kumbension isut’ panangpabileg iti panagkaykaysa dagiti Kristiano nupay adda panagduduma ti pagsasao isu a namagsisina kadagiti tattao.” Inlawlawag ti artikulo a dagiti Saksi ni Jehova agtartrabahoda agpaay iti daytoy a panggep iti internasional, ania man ti “nasionda, rasada, edukasionda, ken sosial a kasasaadda.”
Bisin, ngem Awan Kinakurang ti Taraon
“Ti panagadal iti World Bank ipakitana a kadagiti nabiit pay a tawtawen, kimmaro ti bisin, nangnangruna idiay Latin America,” kinuna ti ekonomista a Pranses a ni Jacques Chonchol iti maysa a seminar a naaramid idiay São Paulo, Brazil. Nupay ti temana ket “Bisin—Ti Karit iti ‘90’s” saan nga adu unay nga inanama ti naiyebkas para kadagiti 1,116,000,000 a tattao iti intero a lubong a maibilang a di nasayaat ti pannakataraonna. “Ti parikut, ipanamnama dagiti espesialista, saan a gapu iti kinakurang ti taraon,” kuna ti O Estado de S. Paulo. “Mangpataud ti lubong iti umdas a mangpennek iti kasapulan ti 5.3 bilion nga umilina. Ngem dagiti tattao awan ti igatangda ti taraon.” Apay? Makuna nga immadu ti bisin gapu iti panangkissay kadagiti programa ti kagimongan a pinataud iti negosasion ti internasional nga utang. Ti sabali pay a rason, sigun iti Chonchol, ket: “Kimmaro ti bisin gapu iti panagbalin ti away a siudad.”
Dagiti Agsigarilio a Politiko
Ti gobierno ti Mexico nabiit pay a nangala iti addang a mangsalaknib kadagiti di agsigsigarilio. Sigun iti Visión, maysa a magasin iti Latin America, ti panagsigarilio maipariten itatta kadagiti libreria, health centers, pagsinean, luglugan iti publiko, ken kadagiti opisina ti gobierno a mangipaay iti serbisio iti publiko. Dagiti restauran ken kapeteria masapul a mangipaayda kadagiti luglugar a di pagsigarilioan. Dagidiay a manglabsing iti pagalagadan mamultada iti $30. Nupay kasta, napaliiw ti Visión, nga “iti uneg ti Chamber of Deputies ken ti House of Representatives (ti bagi ti linteg a nanganamong iti pagalagadan), saan nga agaplikar ti pagalagadan agsipud ta dagiti politiko a Mexicano dida malapdan ti bagbagida nga agsigarilio bayat a siririingda.”
Panagkabbalay?
Sigun iti Le Monde, maysa nga inaldaw a pagiwarnak iti Paris, agpakpakababan ti panagasawa idiay Francia. Ti pagannayasan ipakitana nga iti napalabas a 20 a tawtawen umad-adu a pagasawaan ti mangpilpili iti panagkabbalay nga awan ti kasar. Ipadamag ti National Institute of Demographic Studies idiay a nasurok a kagudua kadagidiay a nagkasar ti nagkabkabbalayen, iti dadduma a kaso, iti sumagmamano a tawen sakbay ti panagkasarda. Adu a pagasawaan ti nalabit mangpanunot a ti panagkabbalay sakbay ti panagasawa mabalin a paaduenna ti gundaway a panagballigi ti panagasawa, ngem ipakita dagiti kinapudno ti kasupadina. Kuna ti Le Monde a ti “panagkabbalay nga awan ti kasar dina pabilgen ti panagasawa” ket ti kasta a “panagtipon agparang a saan a natibker agsipud ta ad-adda nga agtungpalda iti panagsina.” Ipakita dagiti estadistika a dagiti pagasawaan nga agkabbalay sakbay ti panagasawa ad-adda nga agtungpalda iti panagdiborsio ngem dagidiay di nagkabkabbalay.
Di Aktibo nga Ubbing
Nasurok a kagudua kadagiti ubbing a Hapones iti nagbaetan ti 10 ken 15 ti addaan kadagiti telebision ken de-kompiuter nga ay-ayam iti TV, ket ti kakatlo kadakuada ti addaan iti personal a telepono, sigun iti 1990 White Paper on Young People. Kaaduan nga agtutubo busbusbosenda ti nawaya a tiempoda iti uneg ti kuarto, nga agbuybuya iti telebision, agbasbasa iti komiks, wenno agay-ay-ayam kadagiti ay-ayam a videos, imbes nga addada iti ruar. Ti white paper inaigna ti di aktibo nga ar-aramid iti limitado nga abilidadda a makilangen kadagiti dadduma, agraman ti pamiliada, ken ti kinakurang ti pannakipasetda kadagiti ar-aramid ti komunidad. Sigun iti panagadal, agarup 90 porsiento kadagiti ubbing a Hapones kinunana a dida maiyebkas ti kaungan a pampanunotda ken rikriknada.
Panagkitikit iti Nut
Maus-usar itan ti maysa a bukel kas materiales iti panangpataud kadagiti butones, alahas, ken dagiti figurines a maipaay a komersio. Dadduma a produkto ti nakaad-adun a mapatpataud tapno penkenna ti kasapulan dagiti kompania ti lupot. Ti masasao a bukel isut’ tagua nut, a kas iti kadakkel ti bola ti golf a tumubtubo kadagiti kabakiran iti Ecuador. Kuna ti magasin a National Geographic a daytoy “tandaanna ti panagsubli ti pannakausar ti tagua para kadagiti butones sakbay ti panangsukat ti plastik iti dayta idi 1930’s.” Nakasarak dagiti managsirarak maipaay iti Conservation International kadagiti ebidensia a ti panangkitikit iti tagua ket maar-aramiden idi idiay Sud America 250 a tawtawenen ti napalabas. Sigun iti National Geographic dagiti nut “maipaayda met a kasukat ti ivory, a maiparpariten iti internasional a negosio.”
Panagipuslit iti Tumatayab
Impadamag ti World Wildlife Fund nga “agarup 225,000 a tumatayab nga aggatad iti agarup $50 milion no matingi ti mabalin a maipuslit wenno mailako nga addaan iti palsipikado a papeles iti tinawen.” Dagiti parrot, kas pangarigan, ti tiliwen dagiti lokal a tattao idiay kabakiran iti Africa, Indonesia, Mexico, ken Sud America ket mailakoda iti sumagmamano a doliar. “Inton makagteng dagiti tumatayab kadagiti gumatang idiay E.U. wenno Europa, dadduma a tumatayab a kas iti dadakkel nga imperial amazon iti Dominica, idiay Carribbean, aggataddanton iti $100,000 ti tunggal maysa,” kuna ti The Wall Street Journal. Adu a kita iti parrot ti makuna nga agpegpeggaden iti pannakapukaw iti nakaibulosanda. Maipagarup nga agarup 90 porsiento kadagiti tumatayab a maipuslit ti “matay iti biahe gapu iti di umiso a pannakapakan ken ti di naasi a kasasaad.”
AIDS idiay Asia
Idi Pebrero 1990, addada agarup 2,000 a naipadamag a biktima iti AIDS idiay Asia. Ti nabiit pay a report ti United Nations, nupay kasta, kunaenna a ti WHO (World Health Organization) pattapattaenna a ti nakagupgopan a 500,000 a tattao idiay Asia ti agdama a maim-impektaran iti mikrobio ti HIV. Sigun iti magasin nga Asiaweek, “kaipadpadamag pay laeng ti U.N. a ti bilang dagiti kaso ti AIDS idiay Asia umadu ti kasta unay.” Tapno tamingen ti parikut, irekomendar ti WHO ti nasaysayaat nga edukasion ken kampania ti impormasion.
Tribo a Managtiliw iti Utot
Dagiti mannalon idiay Tamil, Nadu, India, pinadasdan ti nangusar kadagiti kemikal, pestisidio, ken appan tapno kontrolen ti parikut iti utot. Gaput’ dida nagballigi, dagiti mannalon nangtangdanda kadagiti lallaki ti tribo ti Irula a mangaramid iti trabaho, kuna ti India Today. Bayat ti umuna a tawen, dagiti Irula nakatiliwdan iti agarup 140,000 nga utot iti kalawa a 16,000 hektaria. Dagiti Irula “dida agusar kadagiti pestisidio no di ket ti pamay-anda naibatay iti pannakaammo iti kababalin ti utot.” Siloanda dagiti utot kadagiti abutda babaen ti panangserrada kadagiti abut a pagruaranda. Gaput’ makatiltiliwda kadagiti nakaad-adu nga utot, dagiti Irula suksukimatendan ti posibilidad ti panangusar iti lasag ti utot kas pagpakan ti manok ken ikan ken pagbalinenda ti kudil ti utot a mausar a lalat. Kuna ti India Today a “ti eksperimento paneknekanna nga interamente a ti pamay-an ti Irula napaneknekan a kasisiguraduan” ket nalaka laeng a pamay-an ti panangkontrol kadagiti utot.
Matmatay dagiti Corales iti Pudot
“Ti umuna a pammaneknek iti sangalubongan nga ipupudot mabalin nga agtaud iti pannakakulada dagiti corales,” kuna ni Ernest Williams iti University of Puerto Rico. Ti nangatngato a temperatura ti baybay ti mamagbalin iti corales a mangipugso iti mikroskopiko nga algae isu a pagtaraon dagiti corales. Daytoy ti mangibati kadagiti puraw a mantsa kadagiti pagtubtubuan ti corales. Gapuna adda ti termino a “pannakakulada.” “No awan daytoy a parehana nga algae, agbalin a nakapsut ti corales ket agsardengen nga agpaadu.” Nakitan dagiti adut’ mantsana a puraw ken masaksakit a pagtubtubuan ti corales iti adu a luglugar, agraman ti Bahamas, Bermuda, Florida, Hawaii, Jamaica, Okinawa, ken Puerto Rico. Kuna ti The Toronto Star a ti dekada ti 1980’s isut’ kapupudotan iti napalabas a sangagasut a tawen ket “adu nga eksperto iti klima ipadtoda nga agtultuloy nga agpangato ti temperatura iti sumagmamano a degrees iti sumaganad a siglo,” isu a mangipaay iti agtultuloy a peggad kadagiti pagtubtubuan ti corales.
Ipapanaw dagiti Español a Katoliko
Ipadamag ti magasin a Hispanic nga idiay Estados Unidos, dandani maysa a milion nga Español ti pimmanaw iti Iglesia Katolika bayat ti napalabas a 15 a tawen. “Tinawen, umadu dayta a bilang iti nagbaetan ti 60,000 ken 100,000.” Sigun iti nabiit pay a panagadal a kinomisionan ti katulongan nga obispo maipaay iti archdiocese iti San Francisco, dagiti Español a dati a Katoliko sapsapulenda ti “naun-uneg a pakainaigan iti pammatida ken ti kasuratan.” Iti panagkomentona iti parikut, nupay kasta, kuna ti maysa a padi a Katoliko a “masapul a matmatantayo ti Iglesia Katolika a kas iti kasasaadnan: maysa a dakkel nga institusion nga addaan iti naipasdeken a pamay-an ti panangaramid kadagiti bambanag.” Nagkomento ti artikulo: “Nalaka ti pumanaw a di madmadlaw iti gagangay a paruko a Katoliko nga addaan iti 4,000 a pamilia.” Iti kasumbangirna, “nakalaklaka met ti makarikna a matarigagayanka ken mabigbigbig iti maysa a nasinged a [di Katoliko] a kongregasion nga agarup a 200 ti bilangna.”