No Kasano a ti Telebision Binalbaliwanna ti Lubong
ITAY napan a kalgaw, ti TV pinagbalinna ti lubong a sapasap nga arena ti sports. Idiay Roma, Italia, nalangalang dagiti kalsada. Agarup 25 milion nga Italiano buybuyaenda dagiti laban ti soccer a World Cup. Idiay Buenos Aires, Argentina, nalangalang met dagiti kalsada, iti isu met laeng a rason. Idiay Cameroon, West Africa, ti isu met laeng a dapuen nga asul a silaw ti nakaam-amak a gumilapgilap kadagiti tawa bayat nga agriaw nga agkaykaysa ti minilion. Idiay dinadael ti gubat a Lebanon, dagiti soldado ikabitda dagiti telebision kadagiti tangkeda tapno agbuyada. Idi addan ti ay-ayam iti tampokna, mapattapatta a kakalima ti populasion ti lubong ti agbuybuya, nga immarakda iti kahon a kas gamu-gamo iti silaw, a malawagan ti rupada iti nakudrep a rimatna.
Daytoy nakasaksaknap a pabuya iti TV saan a karkarna. Idi 1985 agarup kakatlo ti populasion ti lubong—agarup 1,600,000 a tattao—binuyada ti konsierto a rock a naawagan Live Aid. Sangadosena a satelite ti nangiyallatiw iti programa iti agarup 150 a pagilian, manipud Iceland inggat’ Ghana.
TV—daytoy nasaknap a kahon ket adda iti sentro ti nasikap a panagbalbaliw. Ti teknolohia dimmakkel manipud ti bassit, gumilapgilap nga iskrin idi 1920’s ken 1930’s inggat’ nasalimuot nga iskrin ita, nga addaan nabuddak a kolor ken kinalawag, a kabayatanna tumulong iti sangalubongan nga irarang-ay. Idi 1950, basbassit ngem lima a milion ti telebision iti lubong. Ita, addan agarup 750,000,000.
Dagiti pabuya kas dagiti laban ti soccer a World Cup iyilustrarna laeng ti pannakabalin ti TV a mamagkaykaysa ti lubong iti maysa a sangal ti impormasion. Ti TV binalbaliwannat’ wagas a panangammo ti tattao iti lubong a nanglikmut kadakuada. Timmulong a nangisaknap kadagiti damag ken ideya, uray pay kultura ken ipatpateg, iti nagduduma a dagdaga, a silalaka nga agayus iti labes dagiti politikal ken geograpikal a pagbedngan a naminsan a nanglapped kadagita. Ti TV binalbaliwannat’ lubong. Adda agkuna a mabalbaliwannakayo.
Ni Johannes Gutenberg isut’ silalatak a mabigbigbig a nangbalbaliw ti komunikasion ti masa idi rimmuar ti umuna a Biblia iti pagimprentaanna idi 1455. Ita ti maysa a mensahe dagus a danonennat’ ad-adu nga amang a managbasa iti nabibiit a panawen, iti bassit unay a gastos. Di nagbayag nakita ti gobierno ti puersa ti pagiwarnakan ket pinadasna a tenglen dayta babaen kadagiti linteg ti panaglisensia. Ngem ti naimprenta a pagiwarnakan dinanonnat’ ad-adu a tattao. Idi rugrugi ti 1800’s kinuna ni Alexis de Tocqueville a dagiti pagiwarnak addaandat’ naisangsangayan a puersa a mangimula iti pareho nga ideya iti 10,000 nga is-isip iti maysa nga aldaw.
Ita usigenyo ti telebision. Maimulanat’ pareho nga ideya iti ginasgasut a milion nga is-isip—nga aggigiddanda amin! Ket saan a kas iti naiyimprenta a panid, dina kalikaguman a dagiti managbuyana maadalda ti narikut nga arte ti panagbasa, wenno kiddawenna ida a mangbukel iti bukodda a kapanunotan ken kapaliiwan. Iyegnat’ mensahena buyogen dagiti ladawan ken timek ken amin a panggargari a mapartuatda.
Dagus a nakita dagiti politiko ti dakkel a potensial ti telebision. Idiay Estados Unidos, sisisirib nga inusar ni Dwight D. Eisenhower ti TV idi 1952 a kampania ti kinapresidente. Sigun iti libro a Tube of Plenty—The Evolution of American Television, nangabak ni Eisonhower iti eleksion gapu ta napaneknekan nga ad-adda nga “epektibot’ pannakaipresentarna” a kandidato iti pagiwarnakan. Ti libro ipakitana a dakdakkel pay a papel ti naaramidan ti TV iti panangabak ni John F. Kennedy ken ni Richard M. Nixon idi eleksion ti 1960. Idi nagdebate dagiti kandidato iti TV, nangatngatot’ puntos ni Kennedy ngem ni Nixon kadagiti managbuya. Kaskasdi, dagiti nagdengngeg iti radio iti isu met laeng a debate mariknada nga agpatasda. Apay nga agdumada? Agparang ni Nixon a nabessag ken nagaraw, ngem ni Kennedy ket nabileg ken moreno, a napnuan panagtalek ken puersa. Kalpasan ti eleksion, ni Kennedy kunana maipapan iti telebision: “Awan komat’ namnamatayo no awan dayta nga instrumento.”
“Dayta nga instrumento” nagtultuloy a naipariknat’ puersana iti sangalubongan. Adda nangawag a daytat’ maikatlo a superpower. Ti teknolohia ti satelite ti nangkabal kadagiti managibrodkas a mangisilnag kadagiti senialda iti labes dagiti nasional a pagbedngan ken uray pay kadagiti taaw. Dagiti pangulo ti lubong usarendat’ TV kas instrumento a manggun-od iti internasional a suporta ket tubngarenda dagiti karibalda. Dadduma a gobierno usarenda dayta a mangiyallatiw iti propaganda kadagiti kabusor a pagilian. Ket kas iti panangpadas ti gobierno a mangkontrol iti inimbento ni Gutenberg apaman a naammuandat’ bilegna, adut’ gobierno a siinget a nangtengngel iti telebision. Idi 1986 ngangngani kagudua iti amin a nasion ti agibrodkas laeng kadagiti programa a kinontrol ti gobierno.
Ti teknolohia, nupay kasta, pinagbalinnat’ TV a narigrigat a kontrolen. Dagiti agdama a satelite iyallatiwdat’ senial a mabalin a masagap dagiti pagtaengan nga addaan babassit nga antena a dish a mangawat iti brodkas. Ti babassit, maikuykuyog a kamera a video wenno videocassettes, agraman ti iyaadu dagiti agdadamo a mangretrato, pinarnuaydat’ masansan a di magawidan a layus dagiti mabuya a rekord ti ngangngani aniaman a pasamak a nasken a maipadamag.
Maysa nga organisasion ti damdamag iti E.U., ti Turner Broadcasting’s CNN (Cable News Network), ummongenna dagiti report manipud agarup 80 a pagilian ken iyallatiwna ida iti intero a lubong. Ti sangalubongan, inoras a panagireportna ngangngani giddato a pagbalinenna ti aniaman a pasamak a sapasap nga isyu.
Pumarpartak, ti telebision nagbalbaliwen kas manangirekord iti paspasamak ti lubong a nagbalin a manangporma iti sangalubongan a pasamak. Ti TV naaddaan nasken nga akem kadagiti agsasaruno a rebolusion a nanggunggon iti Akindaya nga Europa idi 1989. Dagiti bunggoy sadi Prague, Czechoslovakia, nagkankantada iti kalkalsada, a kidkiddawendat’ “maigiddan a pannakaipabuya” iti TV. Ket nupay dagiti managalsa pumatayda idi tapno maukopardat’ sumagmamano a pasdek ti gobierno, pagkamangan, wenno kampo ti polisia, dagiti managalsa idi 1989 nakipaglabanda kangrunaanna tapno maalada dagiti estasion ti telebision. Kinapudnona, ti baro a gobierno ti Romania inrugina nga inturayan ti pagilian manipud iti estasion ti telebision! Gapuna, ti panangawag iti TV a maikatlo a superpower saan met nga adayo.
Ngem ad-adut’ naaramid ti TV ngem ti panangimpluensiana iti tay-ak ti politika. Balbaliwanna pay itan ti kultura ken ipatpateg ti lubong. Ti Estados Unidos masansan a maakusar iti ‘imperialismo iti kultura,’ kayatna a sawen, ti panangipilit iti kulturana iti lubong babaen iti telebision. Gapu ta ti Estados Unidos ti kaunaan a pagilian a nangurnong kadagiti adu a makagunggona a komersial a programa, idi arinunos ti 1940’s ken idi 1950’s, dagiti managpartuat nga Americano nailakoda dagiti programa iti dadduma a nasion iti gatad a nakalaklaka no idilig iti magastoda a mangpataud iti bukodda a pabuya.
Idi arinunos ti 1980’s, umang-angkat ti Kenya iti inggat’ 60 porsiento kadagiti pabuya iti TV; Australia, 46 porsiento; Ecuador, 70 porsiento; ken España, 35 porsiento. Kaaduan kadagitoy nga inangkatda naggapudat’ Estados Unidos. Maysa a pabuya idiay America, ti Little House on the Prairie, naibrodkas iti 110 a pagilian. Ti pabuya a Dallas nagparang iti 96 a dagdaga. Daddumat’ nagreklamo a mapukpukawen ti lokal a kasasaad kadagiti telebision iti aglikmut ti lubong, ket ti panaggatang kadagiti produkto ti America ken ti materialismo agsaksaknapdan.
Adu a nasion ti bumusor iti ‘imperialismo ti kultura.’ Idiay Nigeria, nagreklamo dagiti managibrodkas a ti pannakaiserrek dagiti baniaga a pabuya dadaelennat’ kultura ti nasion; mariribukanda ta dagiti managbuya sadi Nigeria kasla ad-adut’ ammoda maipapan ti Estados Unidos ken Britania ngem iti maipapan ti Nigeria. Kasta met ti marikna dagiti taga Europa. Iti nabiit pay a bista iti kongreso ti E.U., ni Robert Maxwell a nalatak a managibrodkas kunana: “Awan ti nasion a rebbeng a mangipalubos a ti kulturana ringbawan ti maysa a baniaga.” Iti kasta, dadduma a nasion nangiyetnagdat’ limitasion iti bilang dagiti baniaga a programa nga ipabuya dagiti estasion.
Ti ‘imperialismo ti kultura’ dina laeng dadaelen ti kultura. Perdienna pay ketdi ti planeta. Ti gun-odem-amin-itan a panaggatang dagiti kagimongan iti Lumaud adda akemna iti pannakasabidong ti angin, ti pannakasabidong ti danum, ti pangkaaduan a panangdadael iti daga. Kas panagkuna ti maysa a mannurat iti The Independent, a pagiwarnak sadi Londres: “Ti telebision inyegna iti lubong ti naragsak nga inanama ti material a pannakawayawaya—iti kinarang-ay ti Lumaud—a makaallilaw, ta magun-odan laeng dayta babaen ti pannakadadael ti kasisigud nga aglawlaw a dinton matarimaan.”
Nalawag, ti telebision balbaliwannat’ lubong itatta, ket saan a kanayon a para iti pagsayaatan. Ngem ad-adu pay ti espesipiko nga epektona iti indibidual. Maapektarankayo kadi?
[Blurb iti panid 4]
Dagiti pagiwarnak maiyegdat’ ideya iti sangapulo a ribo nga is-isip iti inaldaw
[Blurb iti panid 5]
Ti telebision insigida a maiyegnat’ ideya iti ginasgasut a milion nga is-isip iti inaldaw