Panangmatmat iti Lubong
Ad-adu Pay a Didigra
“Gapu iti pannakadadael iti aglawlaw,” kuna ti Aleman a diario nga Schweinfurter Tagblatt iti sasaona iti WHO (World Health Organization), “umadu iti kasta unay ti bilang dagiti gagangay a didigra inton tawen 2000.” Sigun iti WHO, “umad-adu ti didigra ti ekolohia a patauden ti tao a mismo.” Ti kemikal a didigra idiay Bhopal (India) ken Séveso (Italia), ti aksidente ti atomic reactor idiay Chernobyl (U.S.S.R.), ti makadadael a naibelleng a lana idiay Alaska, ken ti sumsumged a tay-ak ti lana idiay Kuwait ti naisitar a pangarigan. “Ti pannakamulit ti angin, danum, ken ti daga, agraman ti panagingpis ti ozone layer ken ti greenhouse effect, ipakitana a ti irarang-ay ti industria ket makadadael,” kuna pay ti artikulo. “Nasurok a 50 milion a tattao ti nakapukaw kadagiti pagtaenganda babaen kadagiti gagangay a didigra nanipud idi nangrugi daytoy a siglo.”
Nguminngina a Kinahustisia
Nagbayad dagiti taga Canada iti “nakangatngato a nasurok a $7.7 bilion [ribo a milion] idi napan a tawen kadagiti polis, korte, pagbaludan ken tulong ti abogado,” kuna ti The Toronto Star. Daytoy kaipapananna a tunggal taga Canada mangbusbos iti $295 iti tinawen a mangsuportar iti kinahustisia. Nupay dakkel ti gastos, “ngimmato ti kaadu ti krimen iti 32 por siento,” kuna ti Star. Immadu dagiti balud iti 37 porsiento iti nagbaetan ti 1981 ken 1987. Iti panagkomentona iti nangina a gatad ti kinahustisia, ti direktor ehekutibo iti John Howard Society iti Toronto, ni Sherry Kulman, kinunana: “Ti pito bilion [ribo a milion] ket nakaad-adu a kuarta ket masdaawak ta di kunaen dagiti tattao ‘agurayka bassit, aniat’ mapaspasamak ditoy?’” Kunana pay: “Saan kadi a tiempon a mabigbig dagiti tattao a saan nga agan-andar ti sistema?”
Panangpasubli ti Lugan Babaen ti Satelait
Bayat ti kasta unayen nga iyaadu ti panang-hijack ti lugan idiay Sud Africa, ti kaudian kadagiti panagbalbaliw iti panangpasubli kadagiti lugan nga innala dagiti hijacker ken mannanakaw isu ti panangsiput babaen iti satelait. Ti The Star, maysa a diario ti Johannesburg, ilawlawagna nga apaman a ti tsuper naikabitnan ti alikamen, basta paandarenna laeng ti transmitter no ma-hijack wenno matakaw ti lugan. Kalpasanna siputan ti satelait ti lugan ken ti ayanna a maiparang iti iskrin ti kompiuter iti “control room a sadiay maipakita nga ‘agpingkipingki’ iti mapa.” Ngarud, ti control room, pagalertuenna ti helicopter wenno dagiti grupo nga agbambantay iti daga, a mangsurot iti lugan. Kuna pay ti report: “Ti panangsubok kadagiti piloto paneknekanna a masapulan ti lugan . . . iti agarup 15 minutos, ket ti bilang ti maisubli ket 95 porsiento.”
Droga Idiay Eskuelaan
Kasano a maiyam-ammo ti droga kadagiti agtutubo idiay eskuelaan? “Dagiti droga dida makagteng idiay eskuelaan babaen kadagiti gangannaet, no di ket babaen kadagiti estudiante a mismo,” kuna ni Abílio Pereira, maysa a hepe ti polis idiay Rio Grande do Sul, Brazil. “Awan ti umawat iti droga manipud iti dina am-ammo.” Kunana pay: “Nairuamakon a makasarak iti marijuana kadagiti 17-años nga ubbing a lallaki. Itan parikutmi dagiti 12- ken uray pay dagiti 10-años nga ubbing a lallaki.” Kas pangrugian, mabalin a maitukon a libre ti droga iti panawen ti panagraragsak, ngem apaman a naigameren dagiti agtutubo, pagbayadenen ida dagiti managlako. “Awan ti eskuelaan a saan a serken ti droga,” kuna ni Alberto Corazza, maysa a hepe ti polis iti distrito idiay São Paulo. Kuna ti magasin a Veja: “Nakalaklaka ti gumatang ti droga idiay eskuelaan, nakaad-adu ti kamkameng dagiti managlako kadagiti estudiante ket pulos nga awan rigatna ti panangtengngel itoy a komersio.”
Napagdilig a Panangagas
Dagiti pasiente ti kanser a nakednganen ti biagda a naagasan iti gagangay a pamay-an ti panangagas saan a nasaysayaat wenno dakdakes ti kasasaadda ngem dagidiay a naagasan iti di gagangay a panangagas, kuna ti maysa a panagadal nga impablaak ti The New England Journal of Medicine. Nasurok a 150 a pasiente ti kanser nga adda promedio a biagda a makatawen wenno nakurkurang pay ti nausar iti panagadal. Kagudua kadakuada ti naagasan iti gagangay a panangagas, kas iti chemotherapy ken radiation, ket ti kagudua kadakuada ti naagasan iti taraon a natnateng, coffee enemas, ken dagiti bakuna a nairanta a mangpabileg iti resistensia. Dagiti pasiente addaanda iti nakaron a kanser iti bara, kanser ti bagis, kanser iti ballaibi, wenno melanoma. Iti ngudo ti makatawen, nasurok laengen a kagudua kadagiti pasiente iti tunggal grupo ti sibibiag, ket 15 porsiento laengen kadakuada ti sibibiag iti ngudo ti dua a tawen. “Nalawag nga ipakita dagiti resulta a para kadagiti pasiente a nakaron ti kanserna ti panangagastayo nalabit dina pagpauten ti biag,” kuna ni Dr. Barrie Cassileth, ti autor ti pagiwarnak. “Masapul nga imtuodentayo no kasano ti panangbang-artayo kadagitoy a tattao, ket iti dadduma a kaso dayta mabalin a kaipapananna ti saan a panangagas a pulos.”
Nadalus Unay?
Idi ti tanker nga Exxon Valdez limned idiay taaw ti Alaska, ti pannakaibelleng ti lana pinatayna ti adu nga animal—ti naudi a bilang ket agarup 580,000 a tumatayab, 5,500 a sea otter, ken 22 a balyena. Nupay no kunaenda nga adda agnanayon a pannakadadael, saan a pudno dayta, kuna ti National Oceanic and Atmospheric Administration, ket kaaduan a kita agsublinton ti bilangda iti uneg ti lima a tawen. “Mabalin a naparpartak pay koma ti pannakaisubli no saan a nabombaan ti dadduma nga igid ti baybay kadagiti napudot a danum kas pamay-an a pangpakalma iti ikkis ti publiko,” kuna ti magasin a Fortune. “Ipakita ti panagadal ti ahensia nga ad-adu a babassit nga organismo ti matay iti napudot a danum ngem iti lana.” Sigun iti kangrunaan a sientista a ni Sylvia Earle, “no dadduma ti kasayaatan, ken no maminsan, ti karirigatan a banag nga aramiden iti sidong ti didigra ti ekolohia isut’ di panangaramid iti aniaman.”
Ad-adu ti Kuartel Ngem Ospital
Dagiti gobierno iti aglawlaw ti lubong gumastosda iti 5.4 porsiento iti intero a nasional a produktoda maipaay iti namilitaran nga ar-aramidda ngem 4.2 porsiento laeng maipaay iti panangaywan iti salun-at, kuna ti Demos, maysa a pagiwarnak nga impablaak ti Dutch Inter University Demographic Institute. Dakdakkel pay ti ratio kadagiti rumangrang-ay a pagpagilian: 5.6 porsiento maipaay iti depensa ngem 1.4 porsiento laeng maipaay iti medikal a panangaywan. Dagiti gobierno iti Southeast Asia, kuna ti Demos, ti umun-una iti listaan babaen ti panangbusbosda iti mamimpito a daras nga ad-adu pay iti militaria ngem iti salun-at.
Parparikut kadagiti Pagpaagneb
“Dagiti nakaro a parikut, kas iti gurigor gapu iti pagpaagneb, maysa a sakit a kaasping ti trangkaso a mangapektar kadagiti tao iti opisina, ket mabalin a mainaig iti adu unay a pagpaagneb a sadiay mabaybay-an ti danum ket maurnong dagiti organismo,” kuna ti The Medical Post iti Canada. Mangipaay met dagiti pagpaagneb iti pagtaengan iti umasping a peggad no agadu dagiti bakteria ken buot iti di agay-ayus a danum a kamaudiananna maipugsit iti angin. Iti The Medical Post, insingasing ti maysa nga eksperto a no paagneban ti angin gapu iti medikal a rason, masapul a panunoten dagiti pasiente “ti patauden ti sengngaw nga agneb iti kuarto, agraman ti agtaud iti agburburek a kaldero a nakasaang iti dalikan.”
Maibulbulsa nga Elektroniko a Biblia
“Itan, iti lubong ti elektroniko, dagiti babassit napintas,” kuna ti Newsweek. Mairaman kadagiti maig-iggaman nga alikamen isu dagiti tallo a $400 a bersion iti Biblia, agraman ti Revised Standard ken King James nga edision, nga inruar ti maysa a kompania ti New Jersey, E.U.A. “Apay a gumastos iti $400 maipaay iti maysa a Biblia?” inimtuod ti Newsweek. “Gapu ta daytat’ addaan iti kasla estilo ti makinilia a tekla ken sirib.” Dagiti nalipatan a lugar ti teksto mabalin a masarakan babaen ti panangimakinilia laeng iti dadduma a sasao a mabalin a malagip. Ti kompania “mabalin nga inawisna ti managlilipat a klero a paglakuan,” kuna ti artikulo. “Daytat’ nakailakon iti 50,000 nga elektroniko a Biblia iti uneg ti innem a bulan.”
Nakababain a Biddut ti Panagipetsa
Sangapulo ket maysa a tawenen a napalabas, maysa a naarte a lola a taga Sud Africa, ni Joan Ahrens, nangpataud kadagiti nagsasayaat a painting nga inusarna dagiti batbato kas canvas, a tinuladna ti gagangay nga arte ti Bushman. Kamaudiananna, maysa kadagiti napintaan a batbato ti napidut iti tay-ak a karuotan iti asideg ti dati a pagtaenganna idiay siudad iti Pietermaritzburg. Kalpasanna daytat’ nakagteng iti manangaywan iti museo ti siudad. Gaput’ dina ammo ti nagtaudan daytoy a napintaan a bato, ti manangaywan pinapetsaanna iti radio carbon accelerator unit iti Oxford University idiay Inglatera. Pinattapatta dagiti eksperto a ti painting ket 1,200 a tawennan! Apay a napasamak ti kasta a nakababain a biddut? “Naipasdeken,” sigun iti report iti Sunday Times iti Sud Africa, “a ti pintura a lana nga inusar ni Mrs Ahrens addaan iti natural oils a naglaon iti karbon—ti kakaisuna a ramen a pinetsaan ti Oxford.”
Ti Gatad iti Panangallilaw ken Pananguram
Ti panangallilaw babaen iti credit card idiay Britania paggastosan dagiti banko ken dagiti finance houses iti £75 milion ($150 milion, E.U.) iti tinawen, sigun iti The Times iti London. Kaskasdi uray pay daytoy a gatad bassit laeng no ipadis iti napattapatta a gatad iti pananguram (arson): £500 milion ($1,000 milion) idi laeng 1990, idi nakagteng ti pukaw babaen iti uram iti nangato unay a £1,000 milion ($2,000 milion). Nupay no ti bandalismo dagiti agtawen iti 10 agingga iti 25 a lallaki ti gagangay unay a makagapu iti arson, agingga iti 20 porsiento a kaso iti arson ti mainaig iti panangallilaw—dagiti negosio, kotse, ken pagtaengan gagaraenda a dadaelen tapno makakolektada iti bayad ti seguro. Ti Home Office iti Britania ipalgakna met a 1,008 nga eskuelaan ti ginagara a dinadael babaen iti arson idi tawen 1988, kuna ti The Times.