Ania a Panangagas ti Maipaay iti Dandanin Matay?

ITI nabiit pay a tiempo nagbaliwen ti pamay-an dagiti tao iti panangtaming iti ipapatay ken kadagiti dandanin matay iti adu a paspaset ti lubong.

Kadagiti napalabas a tiempo awaten dagiti doktor ti ipapatay a kas ti panagpatingga ti panangaywanda kadagiti dadduma a pasiente—patingga a mangpagin-awa, ken masansan a maaywananen iti pagtaengan.

Iti nabiit pay, babaen iti pannakaipaganetget iti teknolohia ken iti panangagas, dagiti kamkameng ti medisina ibilangdan ti ipapatay a kas di panagballigi wenno pannakaabak. Gapuna ti kangrunaan a kalat iti medisina isun ti pananglapped iti ipapatay aniaman ti gatad dayta. Babaen itoy a kalat ti medisina timmaud ti interamente a baro a teknolohia a mangsalimetmet a napapaut ti panagbiag dagiti tao ngem ti mabalin iti napalabas.

Ti teknolohia ti medisina nangyeg kadagiti di mailibak nga irarang-ay iti adu a dagdaga; nupay kasta, timmaud met dagiti adu a nakaro a pagdaksan. Nagkomento ti maysa a doktor: “Kaaduan a doktor napukawdan ti napateg a banag a paset idi ti medisina, ket dayta ti kinanatauan. Ti makinaria, kinasigo ken ti kinaumiso inikkatnan ti panangipateg, panangaasi, pannakipagrikna ken pannakaseknan iti indibidual. Ti medisina ket maysan a siensia nga agkurang iti panagayat; ti panangbang-arna paseten ti sabali a tiempo. Ti agbugbugsoten a tao bassit laeng ti magun-odanna a bang-ar manipud iti doktor nga agpannuray a naimbag iti makina a mangagas iti pasiente ket bassit laeng ti panangasikasona kadagiti rikriknana.”

Daytat’ kapanunotan laeng ti maysa a tao, ket pudno a daytat’ saan a sapasap a panangipato iti medikal a propesion. Kaskasdi, nalabit nakitayon nga adut’ tattao a mabuteng a mapagbiag laeng babaen iti makina.

Nagin-inot a mangmangngegen ti sabali a panangmatmat. Iti dadduma a kaso rebbeng a mapalubosan ti tao a matay iti gagangay a pamay-an, a buyogen ti kinatan-ok, ken saan a maagasan a maaramat ti awanan-asi a teknolohia. Ti nabiit pay a panagsaludsod nga inaramid ti magasin a Time ipalgakna a nasurok a tallo a kakapat kadagidiay nakasarita ti makarikna a rebbeng a palubosan ti maysa a doktor a mangisardeng iti makasustento iti biag a panangagas a maipaay iti dandanin matay a pasiente. Kuna daytoy a panagadal: “Apaman a mabigbigen a din maliklikan, tarigagayan [dagiti tao] ti matay a buyogen ti kinatan-ok, a saan a nakakabit iti agsasaruno a makina iti maysa nga intensive-care unit kas iti maysa nga especimen iti laboratorio iti uneg ti sarming.” Umanamongkayo kadi? Kasano a maipadis dayta iti panangmatmatyo iti tema?

Dagiti Naisingasing a Solusion

Agpannuray iti kultura wenno sosial a kasasaad ti maysa, adut’ nagduduma a pamay-an iti panangtaming iti tema nga ipapatay ken dandanin matay. Kaskasdi, dagiti tao iti adu a pagilian kumarkaro ti panaginteresda iti kasasaad dagiti din maimbagan a masakit. Iti napalabas a sumagmamano a tawen, dagiti ethicist (mangad-adal iti kababalin), dodoktor, ken ti kaaduan iti publiko inkagumaanda a balbaliwan ti panangaywan kadagita a daksanggasat.

Mairaman kadagiti addang a nasirarak a mangtaming iti daytoy nga isyu, ti kaaduan a nausar kadagiti dadduma nga ospital isu ti pagalagadan a “Do Not Resuscitate (Dikay Biagen),” wenno DNR. Ammoyo kadi ti ramanen daytoy? Kalpasan ti adu a pannakisarita iti pamilia ti pasiente, ken nangnangruna iti pasiente, maaramid dagiti espesipiko nga umuna a plano, ket maisurat dagitoy iti rekord ti pasiente. Daytoy naipamaysa iti limitasion ti maipaay a panangikagumaan a mangbiag, wenno mangpasubli ti anges, ti din maimbagan a pasiente no kumaro ti kasasaadna.

Dandani tunggal maysa mabigbigna a ti ad-adda a panunoten iti kasta a narikut a pangngeddeng isu koma ti “Ania ti kayat ti pasiente a maaramid?” Ti mamagbalin a narikut iti dayta, nupay kasta, ket masansan nga awan puot ti pasiente wenno di makaipaay iti mapagtalkan a personal a pangngeddeng. Daytoy pinataudna ti maysa a dokumento a sadiay kalikaguman ti nangpirma a mapalubosan a matay imbes a masalimetmetan a sibibiag babaen iti artipisial a pamay-an no awanen ti namnamana a maimbagan. Nairanta dayta a mangipalubos ti panangibaga dagiti tao a nasaksakbay ti espisipiko a panangagas a tarigagayanda iti maudin nga al-aldaw ti biagda. Kas pangarigan, dayta mabalin a kunaenna:

“No din maagasan ti sakitko wenno matayakton iti kasasaadko iti mabiiten a tiempo, tarigagayak a saanen a mapagpaut pay ti biagko babaen kadagiti pamay-an a mangpapaut pay iti biag. No dandaniakon matay ket diakon maikeddeng ti pamay-an ti pannakaagasko, saan koman nga ipaay ti doktorko ti mangpawatiwat laeng iti panagbugsotko ken saan a nasken iti pakabang-arak ken ti diak panagsagaba iti ut-ot.” Dagita a dokumento ibagada pay no ania a kita ti panangagas ti kayat wenno di kayat ti indibidual iti nakednganen a kasasaad.

Dagita a naiyebkas a pagayatan, nupay di bigbigen ti linteg iti sidong dagiti amin a kasasaad, ket mabigbig iti adu a luglugar. Ti napattapatta a lima milion a tattao idiay Estados Unidos nangaramiddan iti naiyebkas a pagayatanda iti pannakaagas. Adu nga autoridad iti daga ibilangda daytoy a kasayaatan a pamay-an a magun-odan a mangipasigurado a maraem ken masurot ti pagayatan ti maysa.

Ania a Kita ti Panangagas wenno Panangaywan?

Ti ngay aktual a pannakaaywan ti dandanin matay? Nalabit ti kapapatgan a nagbaliwan isut’ maawagan iti hospice, nga umad-adun ti pannakabigbigna iti isuamin a lubong. Ngem ania ti “hospice”?

Imbes a dayta kaipapananna ti maysa a lugar wenno patakder, ti hospice iti daytoy a kaipapanan tuktukoyenna ti pilosopia wenno programa iti panangaywan iti dandanin matay. Daytat’ nagtaud iti sao a Pranses idi edad media a lugar a paginanaan dagiti peregrino. Ti hospice ipamaysana ti pamay-an ti grupo (dodoktor, narses, ken dagiti boluntario) a mangipanamnama iti dandanin matay a pasiente a masalimetmetan a komportable ken di makarikna ti ut-ot, a nasaysayaat no maipaay iti pagtaengan a mismo ti pasiente.

Nupay no dadduma a hospice adda a mismo iti ospital, adut’ agwaywayas. Kaaduan ti makagun-od itoy iti mismo a komunidad, kas ti bumisbisita a narses, nutrisionista, dagiti ministro, ken chiropractors. Imbes a mangipaay kadagiti natatan-ok nga addang iti panangagas, ti panangaywan ti hospice ipaganetgetna ti kinamanangaasi. Imbes nga agasan ti sakit ti pasiente, ipamaysa dayta ti panangtaming iti pakabang-aran ti pasiente. Inlawlawag ti maysa a doktor dayta a kastoy: “Ti hospice saan a kurang ti panangaywan wenno di panangaywan wenno nalaka a panangaywan. Basta daytat’ naan-anay a naiduma a kita ti panangaywan.”

Aniat’ tignayyo itoy a kapanunotan? Daytoy kadi a pamay-an ket maysa a kita a rebbeng a pakisaritaanyo iti aniaman nga inay-ayatyo a mabalin a naresita a nakednganen ti biagna, ken nalabit iti mangay-aywan a doktor?

Nupay no ti panangaywan ti hospice mabalin a di magun-odan iti lugaryo itan, nalabit magun-odanto iti masanguanan, ta ti movimiento ti hospice agsaksaknapen iti sangalubongan. Mamatmatan idi a kas panangikagumaan a maibusor iti naipasdeken nga urnos ti panangagas, ti panangaywan ti hospice nagin-inot a simrek a kangrunaan a pamay-an iti panangagas, ket maibilbilangen a maawat a pangsukat a pangagas iti dandanin matay. Babaen iti pamay-anna, nangnangruna ti umiso a panangusar kadagiti pangpakalma iti ut-ot, ti hospice nakaipaayen iti naisangsangayan nga irarang-ay iti panangaywan iti salun-at.

Iti maysa a surat iti New England Journal of Medicine, ni Dr. Gloria Werth dineskribirna ti ipapatay ti kabsatna a babai iti hospice: “Awan ti tiempo a naipilit ti agas, taraon, wenno inumen iti kabsatko. Mangan, uminum, no kayatna . . . wenno agtomar ti agas no kayatna . . . Ngem ti kasayaatan a banag maipapan iti hospice ket ti pakalaglagipanmi iti ipapatay ni Virginia ket makaipaay iti namnama ken naragsak. Kasano kasansan ti pannakaibaga daytoy kalpasan ti ipapatay iti intensive care unit?”

[Blurb iti panid 5]

“Ti medisina ket maysa a siensia nga agkurang iti panagayat; ti panangbang-arna paseten ti sabali a tiempo. Ti agbugbugsoten a tao bassit laeng ti magun-odanna a bang-ar manipud iti doktor nga agpannuray iti makina”

[Blurb iti panid 6]

Dagiti hospice ipamaysana ti panangtaming iti pakabang-aran ti pasiente imbes nga agasan ti sakit a mismo