Panangliwliwa iti Masakit a Dandanin Matay
“Kasla diak patien idi damo a naammuak nga addaan ni Nanang iti makapapatay a sakit. Mariribukanak ket diak maaklon a dandanin matay ti dungdungnguek nga ina.”—Grace, Canada.
NO MADUKTALAN dagiti doktor nga addaan iti makapapatay a sakit ti maysa nga ing-ingungoten, agpadpada a mariribukan ti pamilia ken dagiti gagayyemna ket mabalin a saanda nga ammo ti aramidenda. Pampanunoten ti dadduma no ipudnoda iti pasiente ti agpaypayso a kasasaadna. Pagduaduaan met ti dadduma no maibturanda nga imatangan ti panagsagaba ti ing-ingungotenda ken ti pannakarikna ti pasiente iti kinaawan serserbina gapu iti sakitna. Adu ti agdanag a saanda nga ammo ti ibaga wenno aramidenda bayat dagiti maudi a kanito ti biag ti pasiente.
Ania ti masapul nga aramidenyo no maammuanyo ti kasta a makapadanag a damag? Ken kasano nga agbalinkayo a “pudno a kadua” a makaliwliwa ken makatulong bayat dayta a makapadanag a tiempo?—Proverbio 17:17.
Natural a Reaksion
Natural laeng ti agdanag no adda nakaro a sakit ti maysa nga ay-ayaten. Uray dagiti doktor—iti laksid ti kanayon a pannakaipasangoda kadagiti situasion mainaig kadagiti dandanin matay a pasiente—masansan met nga agdanag ken makariknada iti kinaawan gaway.
Nalabit a diyo met malapdan ti riknayo no makitayo nga agsagsagaba ti ing-ingungotenyo. Ni Hosa, a taga-Brazil ken addaan iti kabsat a dandanin matay gapu iti sakit, kunana, “Nagrigat nga imatangan ti agtultuloy a panagsagaba ti maysa nga ing-ingungoten.” Idi makitana nga agkukutel ti kabsatna a babai, ti matalek a lalaki a ni Moises impeksana: “O Dios, pangngaasim! Paimbagem, pangngaasim!”—Numeros 12:12, 13.
Mariribukantayo no makitatayo ti panagsagaba ti masakit nga ing-ingungotentayo agsipud ta naparsuatayo iti ladawan ti naasi a Diostayo a ni Jehova. (Genesis 1:27; Isaias 63:9) Ania ti panagrikna ni Jehova iti panagsagaba ti tao? Usigenyo ti reaksion ni Jesus. Naan-anay nga imparangarangna ti personalidad ni Amana. (Juan 14:9) Idi nakita ni Jesus dagiti masakit, “simnek ti asina” kadakuada. (Mateo 20:29-34; Marcos 1:40, 41) Kas naisalaysay iti immuna nga artikulo iti daytoy a magasin, idi natay ti gayyemna a ni Lazaro ken nakitana ti epekto dayta iti pamilia ken gagayyemna, nariribukan ken “nagarubos dagiti lua” ni Jesus. (Juan 11:32-35) Kinapudnona, iladawan ti Biblia ti ipapatay kas maysa a kabusor ken ikarina nga iti mabiiten, mapukawton nga agpadpada ti sakit ken ipapatay.—1 Corinto 15:26; Apocalipsis 21:3, 4.
Nalabit nga agbirokkayo iti pabasolenyo no maammuanyo ti nasaem a damag a dandanin matay ti ay-ayatenyo gapu iti sakit. Ngem kastoy ti balakad ni Dra. Marta Ortiz, maysa a nangadal no kasano ti panangaywan kadagiti addaan iti makapapatay a sakit: “Diyo pabasolen ti asinoman—dagiti doktor, nars, wenno ti bagiyo—gapu iti kasasaad ti pasiente. Ad-adda a madadael dagiti relasion ken saan a maasikaso ti kangrunaan a pakaseknan: dagiti kasapulan ti pasiente nga addaan iti makapapatay a sakit.” Ania dagiti praktikal nga aramidenyo tapno matulonganyo ti inay-ayatyo a mangibtur iti sakitna ken ti posible nga ipapatayna?
Maseknankayo iti Tao, Saan nga iti Sakit
Umuna, ipamaysayo ti atensionyo iti personalidad ti pasiente imbes nga iti nakaay-ay-ay a kasasaadna. Kasano? Kuna ni Sarah, maysa a nars: “Gundawayak a buyaen dagiti ladawan ti pasiente idi nasaranta pay. Umimdengak a naimbag no estoriaenna kaniak ti napalabasna. Makatulong daytoy kaniak a mangiturong iti atensionko iti kabibiag ken pakasaritaan ti pasiente imbes nga iti agdama a kasasaadna.”
Ni Anne-Catherine, maysa met a nars, ilawlawagna no kasano a naliklikanna nga iturong ti atensionna kadagiti pisikal nga epekto ti sakit ti pasiente. “Perrengek ti pasiente,” kunana, “ken pampanunotek no ania ti mabalinko nga aramiden tapno sumayaat ti kasasaad ti pasiente.” Kuna ti libro a The Needs of the Dying—A Guide for Bringing Hope, Comfort, and Love to Life’s Final Chapter: “Gagangay nga alusiisen ti maysa no makitana ti pannakadadael ti langa ti ing-ingungotenna gapu iti sakit wenno aksidente. Ti kasayaatan nga aramidenyo iti sidong dagiti kasta a kasasaad ket perrengenyo ti ing-ingungotenyo sayo kitaen ti pudno a kinataona iti laksid ti sakitna.”
Pudno, agkalikagum dayta iti panagteppel ken determinasion. Ni George, maysa a Kristiano a manangaywan a kanayon a sumarungkar kadagiti dandanin matay gapu iti sakit, kinunana, “Masapul a nabilbileg ti panagayattayo iti pasiente ngem iti sakitna.” No ipamaysayo ti atensionyo iti tao imbes nga iti sakitna, agpadakayo a magunggonaan. Kuna ni Yvonne, a nagay-aywan kadagiti ubbing nga addaan iti kanser, “Nalaklakam a tamingen ti pisikal nga epekto ti sakit ti pasiente no laglagipem a makatulongka iti panangtaginayon iti dignidadna.”
Sisasaganakayo nga Umimdeng
Mabalin a ti dadduma agkedkedda a bumisita iti maysa a dandanin matay uray no inay-ayatda dayta a tao. Apay? Agsipud ta madanaganda di la ket ta dida ammo ti ibagada. Nupay kasta, ni Anne-Catherine, a nabiit pay a nagaywan iti gayyemna a dandanin matay gapu iti sakit, inlawlawagna nga adda met pagimbagan ti panagulimek. Kunana: “Saan laeng a dagiti sasao ti mangliwliwa no di ket ti kababalintayo. Ti panagtugaw iti abayna ken panangpetpet iti imana, di panangmedmed iti lua no ibagana ti marikriknana—ebkas amin dagitoy ti pannakaseknantayo.”
Mabalin a ti inay-ayatyo kayatna nga ipeksa a sipupudno ken sipaprangka dagiti riknana. Ngem masansan nga ammo ti pasiente a madanagan dagiti inay-ayatna ken dida kayat a pagsaritaan dagiti serioso a personal a banag. Mabalin a liklikan met dagiti pamilia ken gagayyemna dagiti topiko a pakaseknan ti pasiente, nga ilimedda pay dagiti napapateg nga impormasion maipapan iti salun-atna. Ania ti resulta ti kasta a saan a panangibaga iti pudno a kasasaad ti pasiente? Sigun iti maysa a doktor a mangag-agas kadagiti pasiente nga addaan iti makapapatay a sakit, ti panangilimed iti kinapudno ket “makaibus iti pigsa a mausar koma iti napatpateg a banag: ti panangilawlawag ken panangakseptar iti pudno a kasasaad ti pasiente.” Isu a bay-antayo koma no ti masakit kayatna ti agestoria maipapan iti kasasaadna wenno ti posibilidad ti ipapatayna.
No maipasango idi iti ipapatay dagiti adipen ti Dios, saanda nga agkedked a mangyebkas ken Jehova kadagiti pakadanaganda. Kas pagarigan, idi naammuan ti agtawen iti 39 a ni Ari Ezekias nga isu ket matay, impeksana ti pakadanaganna. (Isaias 38:9-12, 18-20) Umasping iti dayta, bay-antayo koma dagiti masakit a dandanin matay a mangyebkas iti leddaangda iti nasapa nga ipapatayda. Nalabit maupayda gapu ta saandan a maibanag dagiti personal a kalatda kas iti panagbiahe, panagpamilia, pannakakita iti idadakkel dagiti appoda, wenno ad-adda pay a panagserbi iti Dios. Mabalin a madanaganda nga umadayo dagiti pamilia ken gagayyemda gapu ta saanda nga ammo ti aramidenda. (Job 19:16-18) Mabalin met a pakariribukanda ti panagsagaba, ti dida makontrol a paset ti bagida, wenno ti ipapatay a bukbukodda.
Kuna ni Anne-Catherine: “Naimbag a palubosam a mangyebkas iti riknana, a dimo lapdan, babalawen, wenno ibaga nga awan ti rumbeng a pagdanaganna. Kasta ti kasayaatan a pamay-an tapno maammuam ken maawatam dagiti rikna, pagayatan, pagam-amkan, ken namnamaenna.”
Ammuenyo Dagiti Kangrunaan a Kasapulan
Mabalin a madanagankayo unay iti kimmaro a kasasaad ti pasiente gapu iti epekto dagiti nagpipigsa nga agas ket nalabit a malipatanyon dagiti kangrunaan a kasapulanna: ti karbenganna a mangaramid iti bukodna a pangngeddeng.
Dadduma a kultura padasenda nga ilimed iti pasiente ti agpayso a kasasaadna, ket saanda payen nga iraman no ikeddengda dagiti pamay-an ti panangagas. Tumaud ti sabali pay a parikut iti dadduma a kultura. Kas pagarigan, kuna ni Jerry a maysa a nars, “No dadduma dagiti bisita pagsasaritaanda pay ti masakit uray agtaktakderda iti abay ti kamana, a kasla awan ti masakit sadiay.” No kasta ti mapasamak, maikkat ti dignidad ti pasiente.
Ti namnama ket sabali pay a kangrunaan a kasapulan ti pasiente. Kadagiti pagilian a nagsayaat ti pannakaaywan ti salun-at, masansan a kakuyog ti namnama ti epektibo a pamay-an ti panangagas. Ilawlawag ni Michelle, a nangaywan ken nanangna iti unos ti namitlo a panagsagabana iti kanser: “No kayat ni Nanang ti agpaagas iti sabali a doktor wenno agsapul iti sabali a pamay-an ti panangagas, tulongak nga agsapul iti doktor. Nabigbigko a masapul nga agbalinak a realistiko kadagiti namnamaek ngem kaskasdi a masapul a makaparegta dagiti sasaok.”
Kasano ngay no awanen ti mapangnamnamaan nga agas? Laglagipenyo a masapul a prangka a makisaritakayo iti masakit maipapan iti umad-adanin nga ipapatayna. Kuna ni George, ti nadakamat itay a Kristiano a manangaywan: “Nakapatpateg a saan nga ilimlimed ti umadanin nga ipapatay. Iti kasta, maisagana ken makaaramid ti pasiente iti praktikal nga urnos inton dumteng ti ipapatayna.” Ti kasta a panagsagana bang-aranna ti pakadanagan ti pasiente ta maibanagna ti amin a pakaseknanna agraman ti saanna a panagbalin a dadagsen kadagiti sabsabali.
Siempre, narigat a pagsasaritaan dagiti kasta a narikut a bambanag. Ngem ti kasta a prangka a panagsasarita mangted iti naisangsangayan a gundaway a mangyebkas a sipapasnek kadagiti im-impenen. Ti dandanin matay mabalin a kayatna a risuten dagiti dati a diyo pagkikinnaawatan, agbabawi, wenno dumawat iti pammakawan. Dagitoy a panagsasarita mabalin a pasayaatenna ti relasion ken kinasingedyo iti dandanin matay.
Panangliwliwa Bayat ti Maudi a Kanito ti Biag
Kasano a maliwliwayo ti tao a dandanin matay? Kuna ni Dra. Ortiz, a nadakamat itay: “Bay-am nga iyebkasna ti maudi a kiddawna. Umimdengka a naimbag. No mabalin, ikagumaam nga aramidem ti kayat ti pasiente. No dimo maaramid ti kiddawna, ibagam ti pudno.”
Ti tao a dandanin matay mabalin a kayatna a makita dagiti inay-ayatna. Kuna ni George, “Tulongam ti pasiente tapno makitana ida, uray no apagbiit laeng ti pannakisaritana gapu ta nakapsuten ti pasiente.” Uray no babaen laeng iti telepono, mangipaay daytoy iti pammaregta ken kasta met iti panagkaduada nga agkararag. Malagip ni Christina, a taga-Canada, a nagsasaruno a natay ti tallo nga ipatpategna, “No umadanin ti ipapatayda, ad-adda nga agpannurayda kadagiti kararag dagiti padada a Kristiano.”
Maamakkayo kadi nga agsangit iti sanguanan ti inay-ayatyo? Saan koma. No agarubos dagiti luayo, mangted dayta iti gundaway tapno ti dandanin matay a pasiente ti mangliwliwa met kadakayo. Kuna ti libro a The Needs of the Dying: “Makatignay a kapadasan no datayo met ti liwliwaen dagiti dandanin matay, banag a nakapatpateg kadakuada.” No liwliwaenyo ti dadduma, daydiay inaywananyo mabalin a mabigbigna nga isu ket maysa a naasi a gayyem, ama, wenno ina.
Mabalin a di ipalubos ti kasasaad a makaduayo ti inay-ayatyo bayat dagiti maudi a kanito ti biagna. Nupay kasta, no kabaelanyo a kaduaan ti gayyemyo iti ospital wenno iti pagtaengan, padasenyo a petpetan ti imana agingga a mauyos ti biagna. Dagitoy a maudi a kanito ket mangted iti gundaway tapno mayebkasyo dagiti rikrikna a mabalin a diyo naibaga. Uray no din makapagsao, iyebkasyo ti pammakadayo, ayat, ken ti namnama a makapagkikitakayto manen inton panagungar.—Job 14:14, 15; Aramid 24:15.
No usarenyo a naimbag dagitoy a maudi a kanito, dikayto pagbabawyan dayta. Kinapudnona, dagitoy a naladingit a kanito ti mangliwliwanto kadakayo. Ipakitana a napaneknekanyo a maysakayo a pudno a kadua “no adda rigat.”—Proverbio 17:17.
[Blurb iti panid 27]
Agpada a pagimbaganyo ken ti pasiente no ipamaysayo ti atensionyo iti personalidadna imbes nga iti sakitna
[Kahon/Ladawan iti panid 29]
Maysa a Pamay-an Tapno Maraem ti Dignidad ti Pasiente
Iti adu a pagilian, adda panangikagumaan a mangbigbig iti kalintegan ti saanen nga umimbag a pasiente tapno matay a sitatalna ken buyogen ti dignidad. Makatulong ti nasaksakbay a naisurat a bilin ti pasiente maipapan iti pagayatanna tapno maraem dagita ken matay iti pagtaenganna wenno iti pasilidad nga agay-aywan kadagiti masakit.
Dagitoy ti maaramidan ti nasaksakbay a naisurat a bilin:
• Mangted iti rason nga agsarita dagiti doktor ken kakabagian
• Saanen a marigatan nga agdesision ti pamilia
• Maliklikan dagiti di kasapulan, awan mamaayna, naut-ot, ken nangina a pamay-an ti panangagas
Ti epektibo a nasaksakbay a bilin iramanna dagiti sumaganad nga impormasion:
• Nagan ti tao nga inautorisaran ti pasiente a mangaramid iti desision para kenkuana
• Dagiti pamay-an ti panangagas nga awaten wenno pagkedkedan ti pasiente no saanen nga umimbag ti sakitna
• No mabalin, ti nagan ti doktor a makaammo kadagiti bilin ti pasiente
[Ladawan iti panid 26]
Ipamaysayo ti atensionyo iti kabibiag ken pakasaritaan ti pasiente imbes nga iti agdama a kasasaadna