Espesial a Pannakaaywan Dagiti Dandanin Matay—Ania ti Kalat?
“Naidaliten ti 94 anyos a nanangko nga addaan iti Alzheimer’s disease ken nakaro a sakit ti puso. Dinan kayat ti mangan ken dinakamin ikankano. Idiay ospital, inlawlawagda kaniak maipapan iti ‘din nasimbeng a kasasaad ti isipna.’ Kayatko nga aywanan iti mismo a balayna, ngem kasapulak ti tulong.”—Jeanne.
MAYSA a karit ti makapapatay a sakit, saan laeng nga iti pasiente no di ket uray iti pamiliana. Maipasango dagiti kabagian iti narigat a desision. Rumbeng kadi nga ipamuspusan a mayat-atiddog pay ti biag ti pasiente uray no kaipapanan dayta a maibaybayag ti panagsagabana? Wenno ikagumaanda laengen a pagtalinaeden a nanam-ay ti kasasaad ti ay-ayatenda bayat ti natda a tiempona?
Para iti adu, mas praktikal no maipaaywan dagiti dandanin matay a pasiente wenno maiserrekda iti programa a hospice care. Iti kasta, masigurado a maasikaso ti emosional, espiritual, sosial, ken pinansial a kasapulanda. Ti kalat ket tapno mapalag-an ti panagsagabada. Addan kakasta a serbisio, uray limitado pay laeng, iti agarup 50% ti amin a pagilian iti lubong. Kas pagarigan idiay Africa, gapu iti iyaadu ti pasiente nga addaan iti kanser ken HIV/AIDS, kaaduan a pagilian sadiay ket addaanen kadagiti kasta a programa wenno mairugrugin dagita.
Ti Kalat
Mabalin nga ipagarup ti dadduma a pasiente a no maiserrekda iti kasta a programa, kaipapananna a simmukodan. Mabalin a panunoten met dagiti kapamiliada a no maiserrek ti ay-ayatenda iti kasta a programa, kasla ur-urayenda lattan ti ipapatayna. Ngem saan a kasta. Imbes ketdi, makatulong dayta iti pasiente tapno mataginayon ti dignidadna ken matagiragsakna ti makapnek a biag a kadua dagiti ay-ayatenna aginggat’ mabalin, bayat a maep-ep dagiti ut-ot a sagsagabaenna. Gundaway met dayta dagiti kapamiliana a mangliwliwa ken mangandingay kenkuana agingga a kasapulanna.
Nupay ti programa dina maagasan ti makapapatay a sakit, matamingna dagiti maagasan a komplikasion a kas iti pulmonia wenno impeksion iti basisaw. No agbalbaliw dagiti kasasaad—kas pagarigan, no adda mapataud nga agas wenno simmayaat ti kasasaad ti pasiente—mabalin manen a maasikaso iti kadawyan a pamay-an.
Dagiti Pagimbagan ti Pannakaaywan iti Pagtaengan
Iti dadduma a pagilian, ti nadakamat a panangaywan ket maipapaay laeng kadagiti medikal a pasilidad. Ngem iti dadduma a lugar, mabalin a dagiti mismo a kapamilia ti mangaywan iti pasiente iti pagtaenganda. No adda iti pagtaengan, makalangen ti pasiente dagiti kapamiliana. Maitunos met dayta iti kultura ti adu a pagilian, kas iti adu a pagilian iti Africa, a kapamilia ti gagangay a mangaywan kadagiti masakit ken nataengan.
Babaen iti programa a hospice care iti pagtaengan, makapagpatulong dagiti paraaywan kadagiti miembro ti programa, a nalabit pakairamanan dagiti nars, social worker, doktor ken dadduma pay. Dagita a propesional maisuroda dagiti paraaywan no kasano a pagtalinaeden a komportable ti pasiente ken mailawlawagda dagiti posible a mapasamak inton agbugsoten. Ikabilanganda met dagiti pagayatan ti pasiente ken ti pamiliana. Kas pagarigan, tungpalenda ti kiddaw ti pamilia a didan kayat a madayagnos pay wenno mapakan ti pasiente babaen iti tubo no dinan kabaelan a runawen ti taraon.
Ay-aywanan da Dolores ken Jean iti pagtaenganda ti 96 anyos a tatangda. Gapu iti kumarkaro a kasasaadna, apresiarenda ti tulong a maipapaay kadakuada. “Lima aldaw kada lawas nga adda umay a nursing aide a tumulong kadakami a mangpadigus ken Tatang,” kuna ni Dolores. “Tumulong met a mangsukat iti kawes ken ap-ap ni Tatang, mangikuko, mangpukis, ken mangbarbas kenkuana no kiddawenmi. Maminsan kada lawas, adda met nars a mangipan kadagiti agas ken mangkita iti kasasaad ni Tatang, kas iti presion ti dara, temperatura, pulso ken dadduma pay. Umay met ti doktor agarup kada tallo a lawas. No kasapulanmi ida, makaumayda iti aniaman nga oras.”
Napateg a paset ti hospice care ti kaadda dagiti propesional a maayaban iti aniaman nga oras, tangay ammo dagitoy nga eksperto dagiti agas a kasapulan ken mamonitorda ti epekto dagita iti pasiente. Siguraduenda met a nasayaat ti kasasaad ti pasiente ken dina marikna ti ut-ot. Mabalinda met nga ikkan iti oxygen no kasapulan. Ti tulong dagitoy a propesional ti mangpapigsa iti nakem ti paraaywan ken ti pasiente. Iti kasta, mapukaw ti buteng gapu iti panagsagaba iti nakaro nga ut-ot wenno dadduma pay a sintoma bayat ti maudi a kanito ti biag.
Nadungngo a Panangaywan
Dagiti kameng ti programa a hospice care ammoda ti kinapateg ti panangtaginayon iti dignidad dagiti pasiente ken siraraem a tratuenda ida bayat ti pannakaaywanda. Ni Martha a nagtrabaho iti kasta a programa iti nasurok a 20 a tawen, kunaenna: “Naammuak ti personalidad dagiti pasiente, kasta met dagiti kayat ken dida kayat, ken inkagumaak a tulongan ida a mangtagiragsak iti nabatbati a tiempoda. Masansan a simmingedak kadakuada ken nasursurok nga impateg ti dadduma. Adda dagiti addaan iti Alzheimer’s wenno sabali a kita ti dementia a nauyong no tulongak. Kabilen, kagaten, wenno kugtarandak pay ketdi. Ngem kanayon a laglagipek a maaramidda dayta gapu iti sakitda, saan a gapu ta nauyongda.”
Maipapan iti ragsakna a tumulong kadagiti paraaywan, kinuna ni Martha: “Nakatulongak kadakuada tapno dida mapaksuyan a mangaywan kadagiti ay-ayatenda. Maliwliwada ta ammoda nga addakami a tumultulong kadakuada.”
No adda kastoy a programa iti lugaryo, praktikal ken nadungngo dayta a panangaywan imbes a maipan ti pasiente iti ospital wenno nursing home. Ni Jeanne, a nadakamat iti rugi, ket agyamyaman ta inkeddengna nga iserrek ni nanangna iti kasta a programa. Kunana: “Nagtalinaed ni Nanang iti pagtaenganmi a kadua ti pamilia, a nangasikaso iti pisikal, emosional, ken espiritual a kasapulanna bayat a maay-aywanan ken maipapaayan iti agas a kasapulan tapno komportable latta. Amin a kameng ti programa ket nalaing ken naasi. Nagpateg dagiti singasing ken serbisioda. Siguradoak a nagustuan unay ni Nanang dayta a kita ti pannakaaywan.”
[Blurb iti panid 17]
Napateg a paset ti hospice care ti kaadda dagiti propesional a mabalin nga ayaban iti aniaman nga oras
[Kahon/Ladawan iti panid 16]
“Nakaduami Pay”
Kastoy ti salaysay ti Mexicana a ni Isabel a ti nanangna ket 16 a tawen a nagsagaba iti kanser iti suso agingga a nagwarasen dayta ken din maagasan: “Maseknan ti pamiliak iti sagabaen ni Nanang. Inkararagmi a dina koma mapasaran ti nakaro nga ut-ot a sagsagabaen ti adu a pasiente a dandanin matay gapu iti kanser. Nasungbatan ti kararagmi idi adda naam-ammomi a doktor ditoy Mexico nga espesialista iti panangep-ep iti ut-ot. Linawas nga immay simmarungkar, nangipaay iti maitutop nga agas a pangontra iti ut-ot, ken insuronakami no kasano nga usaren dayta ken no kasanomi nga aywanan ni Nanang. Anian a yamanmi ta mabalinmi nga ayaban ti doktor iti aniaman nga oras, aldaw man wenno rabii, ken talaga nga umay. Imbag laengen ta nakitami a saan a narigatan ni Nanang iti kasasaadna ken kalmado iti maudi nga al-aldawna. Nakakaan pay uray saggabassit laeng. Nakaduami pay iti mismo a pagtaenganmi agingga a nauyos ti biagna bayat a matmaturog.”
[Kahon iti panid 17]
No Dandanin Aggibus ti Biag
Pagtalinaedem a nadalus, namaga, ken saan a kusokuso ti kubrekama. Tapno saan nga agsugat ti likudna, kanayonmo nga ibalikid ti pasiente. No dinan makontrol ti panagisbo ken panagiblengna, suktam ti sapin wenno diaperna sigun iti kasasaad. Tapno regular nga umibleng, makatulong ti pananglabatiba no kasapulan. No dandanin aggibus ti biagna, mabalin a din kasapulan a pakanen wenno painumen. Tapno agtalinaed a nabasa ti bibigna, sapsapuam ken babasaem dayta babaen iti babassit a yelo wenno nabasa a kapas. Makapabang-ar iti pasiente uray ti panangiggem laeng iti imana, ken laglagipem a mabalin a makangngeg pay agingga nga aggibus ti biagna.