Nagsubli ti Panagpalungsot ket Nasaksaknap Ngem Idi!
TI PANAGPALUNGSOT ket ngangngani kas kabayagen ti panaghardin iti arubayan. Dagiti talon iti Roma addaanda kadagiti abut ti ganagan, a sadiay ti ibleng ti tao ken animal ket mapempenda a mailaok kadagiti ruot, bulong, ken aniaman a naurnong a rugit iti balay. Pasaray, madanoman daytoy tapno tumulong iti panaglungsot. Sangaribo a tawen kalpasanna, idiay dinominaran dagiti Moor nga España, maysa a naisurat a pagannurotan iti panagtalon dineskribirna dagiti tallo a wagas iti panagaramid kadagiti buntuon ti “artipisial a lugit,” kas pannakaawag ti ganagan—nainayon a lugit ti kalapati tapno papartakenna ti panaglungsot. Buyogen ti idadateng dagiti pagigabsuonan ti komunidad maipaay iti panagibelleng kadagiti rugit ken dagiti awan molestiana a kemikal nga abuno para iti nalaka a panagusar kadagiti paraangan ken hardin, ti panagpalungsot iti kaaduanna ket naparasay laengen. Ngem iti kallabes nagsubli ti panagpalungsot. Nangrugi nga aglippias dagiti pagigabsuonan, dagiti estado ket nangikabilda kadagiti panangipawil iti no ania ken kasano kaadu ti mabalin a maigabsuon, ken dagiti bayad iti panagibelleng mabalin a manipud $30 aginggat’ $100 iti tunggal tonelada. Kasta met, rimmang-ay ti pannakaseknan iti aglawlaw, ket daytoy ti nangpauso manen ti panagpalungsot. Saan laeng a nagsubli ti panagpalungsot, daytat’ nasaksaknap itan ngem idi. Ti kalatna ket mausar dayta a paggabor. “Ti panagpalungsot ket mapanginanamaan a teknolohia a mabalin nga agbanag iti itutulongna iti panangrisot iti dumakdakkel a parikut iti panagibelleng ti rugit,” kuna ti maysa nga artikulo iti The New York Times Magazine. “Patien dagiti manangitandudona a daytat’ mabalin a mangusar iti aginggat’ kagudua iti basura—rugit iti kusina, nagputulan kadagiti mula iti arubayan, uray dagiti maibelleng a papel—nga ibelbelleng itan ti kaaduan nga Americano. Patienda a ti panagpalungsot mapataudna dagiti talon a mangpalasbang iti daga imbes a dadaelenna dayta, a ti ganagan masukatanna dagiti nagreggaay wenno nadangran a daga, masalaknibanna dagiti babassit a mula manipud iti sakit ken mapabassitna ti panagpannuray kadagiti agas iti peste ken dagiti di natural nga abuno.”—Setiembre 8, 1991.
“Agar-aramidda iti Kanen dagiti Alimbubuyog”
“Pagregreggetan a maawatan ken iturong dagiti kabbaro a managganagan ti maysa nga addan a wagas: ti panangrunaw dagiti mikrobio. Kangrunaanna, agar-aramidda iti kanen dagiti alimbubuyog,” ilawlawag ken mangipaay detalye ti artikulo ti Times:
“Ti panagpalungsot ket simple ti kasasaadna, ngem kumplikado iti detalyena. Kangrunaanna, daytat’ pamay-an a ti daga pagbalinenna dagiti naata a tedda dagiti igges a material a napateg unay kadagiti mula. Dagiti mikrobio nga agnanaed iti daga—maysa a bilion kadakuada iti maysa a gramo ti nadam-eg a daga—ti addaan nakaro a panaggagar maipaay kadagiti organiko a compound, a dagita a mismo ket naaramid iti karbon, atomo ti nitrohena ken hidrohena. Dagiti igges ken fungi puoranda ti karbon maipaay iti enerhia ken usarenda ti nitrohena ken dadduma a karbon tapno buklenda dagiti selula ti bagbagida. Kaaduannat’ epektibo iti kaadda ti oksihena, ngem daddumat’ nasaysayaat no awan dayta. No agkurangda kadagiti naata a compound, mangrugida nga agkikinnaan. Gapu amin kadagitoy a panagsabsab ken panagsikbab tumaud ti pudot, danum, carbon dioxide ken ti substansia a maaw-awagan humus, maysa a panaglaok dagiti organiko a molekula a mangawis ken mangtengngel kadagiti sustansia, danum ken angin a kasapulan iti idadakkel dagiti mula.”
Buyogen umiso a panaglalaokda idiay ganagan, dagiti mikrobio mabalinda pay nga alun-unen ti krudo, hydrocarbon ti TNT, ken uranium. La ketdi, nabibilegda a babassit a mikroorganismo, ngem iti pagganaganan iti paraanganyo, dida maipasango iti kakasta a karit.
Panangisagana iti Bukodyo a Pagpalungsotan
Umuna iti amin, lipatenyo ti maipapan kadagidiay narugit a gabsuon ti rugit ti hardin, a nagigabsuonanyo, iti tinawentawen, amin dagiti bulbulong, dagiti naurnong a ruot, garami, nagango a nagirikan, ken dagiti mula a mangkayamot ken dagidiay di maigawid ti panagrabuyda. No mainayon dagiti rugit iti kusina kadagiti kakasta a buntuon, di maliklikan ti di makaay-ayo nga angot, kas pagaammo ti asinoman a nasanayen a hardinero. Tapno marisot daytoy a parikut, kasapulanyo ti umiso a nakelleban a pagpalungsotan. Ti ideya ket tapno mapataudyo iti hardinyo ti nakaskasdaaw a natural a pamay-an a nadeskribir iti ngato. Daytat’ isu met laeng a pamay-an a mangpabaro kadagiti natay nga organiko a bambanag nga agtitipon iti tunggal kabakiran, ket daytat’ mannarimaanen iti rinibon a tawen. Kas kaannawidanna, immuna nga inaramid ti Dios dayta, idi a pinarsuana dagiti berde a mula iti daga nga idi agangay ket natayda ken inyusuatna ti pamay-an ti panagpalungsot tapno maipasublina dagiti kasapulan a kemikal tapno maaramatda manen.—Genesis 1:11-13.
Matarigagayan ti maysa a nakelleban a pagpalungsotan, yantangay tenglenna amin dagiti material ken ipalubosna ti nasaysayaat a panagpasngaw, a mangpasayaat iti kinaepektibo ti pamay-an ti panagpalungsot. Rebbeng a maaramid dagiti giwang wenno abut kadagiti sikigan ti nakelleban a pagpalungsotan tapno palubosanna ti iseserrek ti oksihena a kasapulan para iti igges. Kasta met, rebbeng a matimbeng ti kinadam-egna. Rebbeng a ti nakelleban a pagpalungsotan ket nangatngato ngem iti daga, iti umiso a napili a lugarna. Ti panagpalungsot ket saan nga epektibo no daytat’ maisarang nga agmalmalem iti pudot ti init, kaskasdi saan met a nasayaat dayta no naan-anay a malinongan.
Ti mismo a panaglalaok dagiti maipalungsot ket mabalin a maipagarup kas nagtutuon a sandwich: maysa a katuon dagiti rugit iti hardin, maysa a katuon ti daga, maysa a katuon ti rugit iti balay, maulit-ulit dagitoy a ramramit agingga a maaddaankayo iti buntuon nga agarup 1.2 aginggat’ 1.5 metros ti kangatona. Kamaudiananna, ti nakumpleto a pempen ti mabalin a magaburan iti daga wenno umasping a material.
Kalpasan dua a tawen maaddaankayo iti nakasaysayaat a naroka a daga ken dagiti kasasayaatan a gagayyem ti hardinero—adu nga alumbayad. Dida mabannog nga agtrabaho tapno rukitenda ken ikkandat’ oksihena ti makinrabaw a daga ti hardinyo. Mabalin a mapapartak ti panagpalungsot babaen sagpaminsan a panangibalikid iti pempen wenno babaen pananginayon kadagiti produkto a mangpapartak iti panaglungsot, kas iti bassit a ganagan. Buyogen umisot’ pannakaaramidna a makelleban a pagpalungsotan ken ti umiso a panaglalaok dagiti material, mapapartak ti panagpalungsot agingga a ti napalungsot ket nakasaganan a mausar kalpasan laeng iti tallo wenno uppat a bulan imbes koma a dua a tawen.
Ken laglagipenyo, ti maipalungsot kasapulan a maanginan, gapuna a ti umdas a pasngaw, buyogen umiso a pudot, ti mamagbalin iti naglalaok a material a nadam-eg a gabor a makaay-ayo unay kadagiti mulayo. No iwarasyo dayta iti daga, maisagana ti lamisaan, ket mabalin a mangrugin ti padaya maipaay kadagiti masetasyo ken natengyo. Abunuanyo ti hardinyo iti kasta, ket gunggonaannakayonto iti nabuslon a mabuya a kinapintas ken makaay-ayo a nanam iti panagramanyo.