Panangibtur iti Arthritis

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Britania

Ni David, agtawen ti 72, ket narigat a makagunay. Dagiti nadisporma a siko ken pungnguapunguan ipakitada dagiti mangparigat nga epekto ti maysa a sakit a gagangay unay kadagiti nataenganen.

Ni Peggie, ngangngani 60 ti tawennan, ket marigatan a magna. Isu ket agsagsagaba met, kas ipakita dagiti nadisporma nga imana. Kaskasdi, kabaelanna nga aramiden dagiti sumagmamano a trabaho ti panagtagibalay ken tagtagiragsakenna ti panaggansilio.

Ni Isa, a naidaliten iti wheelchair iti 37 a tawen, ket bassit lat’ magapuananna. Nupay kasta, ti makaawis nga isemna ipamatmatna ti karkarna a panagibtur.

DA David, Peggie, ken Isa—ket tallo kadagiti agarup innem a milion a Briton a nagsagsagaban iti arthritis. Sigun iti The Times ti Londres, tunggal tawen daytoy a sakit “isu ti pakaigapuan ti pannakapukaw ti 88 milion nga aldaw ti panagtrabaho . . . , adayo nga ad-adu ngem kadagiti pukaw gapu kadagiti panagwelga.” Ti arthritis isu ti “kasaknapan a pakaigapuan ti kinabaldado” ti Britania.

Sadinoman ti pagnanaedanyo, mabalinnakayo a kaptan ti arthritis. Awan lugar ditoy lubong ti di makaptan. Panggep itoy a saplit, insurat ti doktor ti medisina a ni Vernon Coleman: “Dagiti sumagmamano a sakit apektaranna ti adu a tao . . . Sumagmamano pataudenda ti adu nga ut-ot ken kinabaldado, ken sumagmamano isu ti tema ti nakaad-adu a sarsarita ken nakaad-adu a di umiso a pannakaawat.”—Kitaenyo ti kahon idiay panid 14.

Saan a pakasdaawan nga adu nga addaan arthritis, kas ken David, ket makapasennaay ti biag kadakuada. Iti sabali a bangir, da Peggie, Isa, ken dagiti sabsabali kabaelanda a sarangten dagiti pakapilawanda, optimistikoda latta. Kasano a kasta? Dakayo ngay? No addaankayo ti arthritis, wenno pagarupenyo nga addaankayo, ania dagiti addang a mabalinyo nga alaen a makatulong kadakayo a mangsaranget a sibaballigi iti dayta a sakit?

No Maysakayo a Biktima

Umuna, gumun-od iti nasapa a pannakautob ti sakit. “Saan unay a maipaganetget daytoy,” kunaen ti The Arthritis Book, “a ti nasapa a panagpadayagnos ket makatulong a mangpabassit iti ut-ot ken kinabaldado inton agangay.” Wen, ti panangagas iti arthritis ket pudno a “mabayag a pannakidangadang.” Umanamong ni Dr. Coleman: “No . . . ti panangagas ket mairugi a masapa ken buyogen kinaganetget ti panangmatmat ket maparang-ay unay.”

Isu a dikay itungtungkua. Takkuatenyo dagiti detalye ti parikut ti salun-atyo. Kalpasanna, no daytoy ket arthritis, mangaramid kadagiti urnos tapno rugianyo ti panangagas a di agtaktak.

Panangsaranget iti Ut-ot

Para kadagiti agsagsagaba iti arthritis, ti panangpabassit iti ut-ot ket nasken unay. Kaskasdi, kadagiti dadduma a kaso ti osteoarthritis, sumagmamano a doktor ti mangited iti daytoy a balakad: ‘Itultuloy nga ibturan ti ut-ot.’ Apay? Agsipud ta dagiti mangpipikel iti sakit nga agas lapdanda dagiti natural a sinial ti alarma ti bagi. Ti di panangikaso kadagitoy a sinial mabalin a mangituggod iti di mairemedio a dadael kadagiti susuop.

Dagiti posible a dakes nga epekto ti kasta a panangagas a panangikkat iti ut-ot ket rebbeng met a mausig. Impakdaar ti The Lancet a ti “peggad ti pannakaawat [kadagiti ospital] kadagiti addaan peptic ulcer . . . pinaaduna dagiti agtomtomar iti NANSAID [nonaspirin nonsteroidal anti-inflammatory drugs].” Ngarud, adut’ mangaykayat a bassit lat’ panangusarda kadagiti agas. Dadduma masarakanda ti pannakabang-ar manipud ut-ot babaen panangipamaysada kadagiti bambanag a mangkayaw iti interesda. Kunaen ti Nursing Mirror: “Ti pannakasinga ket mabalin a maaramat kas kalasag ti panunot babaen panangiyallatiw iti atension ken panangipamaysa iti maysa a banag a di nainaig iti ut-ot.”

Saanna a kayat a sawen daytoy a ti panangliklik iti amin a manglapped iti ut-ot ket maisingasing. Kadagiti dadduma a kaso ti pannakapaay a manglapped iti ut-ot mabalin nga upayenna ti panangusar kadagiti naut-ot a susuop, a mangituggod iti kinaerteng, panagampit, ken ti agangay a pannakapukaw iti usar ti susuop. Ti NANSAID ken aspirin ket nasaknap pannakaaramatna maipaay iti pannakapabang-ar iti ut-ot. Maisingasingda met tapno pabassitenda ti panagebbal ken panaggiteb. Agpadada nga ibilbilang nga epektibo dagiti agsagsagaba iti arthritis ken dagiti doktorda.

Gapu kadagiti mabalin a tumaud a peggad, nupay kasta, ammuenyo ti aginggat’ mabalin ti maipapan iti maysa nga agas sakbay iti panangirugiyo iti dayta. Takkuatenyo no ania dagiti peggadna. Makisarita iti doktoryo maipapan iti daytoy.

Nupay ti nalabes a lamiis ken kinaalunapet dida patauden ti arthritis, agparang a dagiti bambanag maipapan iti klima impluensiaanda ti rukod ti ut-ot a marikna dagiti agsagaba. Ngarud, para kadagiti dadduma, ti ipapan iti nabara, namaga a klima ti nangpabang-ar. Ngem no ti kasta a panagbaliw ket saan a praktikal, adda dadduma pay a pamusposan.

Ni Dr. Frederic McDuffie, maysa a manangidaulo iti panagsirarak maipapan iti rheumatoid arthritis, kunana a ti direkta a “pannakaaramat ti lamiis ken pudot ket makatulong met.” Iti maysa a panagadal, dagiti pasiente intapalda ti nabungon iti supot a yelo iti 20 minutos kadagiti susuop ti tumeng a nakaptan ti rheumatoid arthritis. Inaramidda daytoy mamitlo iti maysa nga aldaw iti uppat a lawas, ket impadamagda ti ad-adu nga awan ut-otna a panaggunayda ken pinarang-ayna ti pigsa ti piskel. Naipakitada ti ad-adda a kinasaranta ken nasaysayaat a pannaturogda. Apay? Ilawlawag ni McDuffie a “ti lamiis pabassitenna ti pannakaiyalis dagiti pulso ti ut-ot kadagiti nerbio.”

Daksanggasat, ti nasayaat epektona iti maysa a tao ket mabalin a saan nga epektibo iti sabali. Adu nga agsagsagaba iti arthritis masarakanda a makatulong ti nainayad a panagmasahe. Insalaysay ni Isa: “No riribukennak ti ut-otko, ipailotko iti asawak ti nasakit a paset. Nasakit daytoy, ngem no dadduma pabang-aranna ti ut-ot.”

Ti panagagas babaen iti pudot ket maibilbilang met a makagunggona. Dadduma a doktor isingasingda ti panangusar iti bote a nakargaan iti napudot a danum wenno pangdengngep para iti bang-ar iti ut-ot. Ilawlawag ni Rheumatologo a Dr. F. Dudley Hart: “Ti pudot palukayanna dagiti piskel, pabassitenna ti kinaerteng ken pabang-aranna dagiti ut-ot.”

‘Aramaten wenno Mapukaw!’

“Maysa kadagiti kapapatgan a banag . . . tapno mabang-arankayo iti arthritis isu ti . . . panagwatwat,” kuna ti The Arthritis Helpbook. ‘Ala wen,’ kunayo, ‘ngem nasakit unay dayta.’ Pudno, ngem pagreggetanyo ti kinabalanse.

Ti pannagna, panaglangoy, ken panagbisikleta ket isu dagiti matarigagayan a porma ti pangkaaduan a panagwatwat. Nupay kasta, tapno agbalin a pudno nga epektibo ti panagwatwatyo, kasapulanyo ti maysa a programa a naiyasmang iti kita ti arthritis nga adda kadakayo. Salaysayenyo daytoy a kaduayo ti doktor wenno mangngagasyo tapno masinunuo no ania dagiti tignay a kasayaatan a makatulong kadakayo.

No mapasaranyo ti ut-ot kabayatan ti panagwatwat, aginana biit. No dagiti naapektaran a susuopyo ket nabara ken limteg, rebbeng a dikay ituloyen ti panagwatwat iti dayta a tiempo—mabalin a makabannog unay dayta. Laglagipenyo, ti kalatyo ket rebbeng a kinasaranta imbes a kinapigsa. Ti panangkuti kadagiti susuop iti kapartak nga aginggat’ mabalin iti mamindua iti inaldaw ket makatulong a mangituloy iti nawaya a panaggunay.

Maysa nga Agas iti Mabiiten?

“Ti agas para iti arthritis ket ‘nakaas-asidegen,’” inyanunsio ti Daily Post ti Liverpool idi pay Mayo 28, 1980. Kuna nupay kasta, ti simmaruno a report, nga “awan masigurado a kawatiwat ti tiempo a naituding.”

Nasurok a 12 a tawen kalpasanna, agtultuloy ti panagsirarak. Para iti rheumatoid arthritis, naipamaysa itan ti asikaso iti panangdisenio kadagiti agas tapno mangidalan kadagiti “nadadael” a genes a maipagpagarup a pakaigapuanna. Inanamaen ni propesor Ravinder Maini iti Arthritis and Rheumatism Council a magun-odanto dagitoyen “kalpasan lima wenno 10 a tawen.”

Kabayatanna, tapno maisubli ti kinasaranta ken mabang-aran ti panagsagaba, dadduma a biktima ti arthritis pinilidan ti pannakasukat dagiti susuop babaen iti pannakaopera. Dagiti sabsabali natakuatanda a makatulong dagiti panagdieta. Ti acupuncture, homeopathy, ken osteopathy addaanda kadagiti manangitandudo iti daytoy a tay-ak.

Dakkel nagdudumaan dagiti kapanunotan maipapan iti umiso a panangagas. Dadduma a kita ti inawaganen dagiti propesional iti medisina a “sinsinan” gapu laeng ta dagita nga agas ket maibilbilang nga awan nakaibatayanna, saan a gapu ta agkurangda iti kinasamay. Nupay kasta, nakaad-adu a maaw-awagan mapagduaduaan ti pategna nga agas ket maituktukon kadagiti agsagsagaba iti arthritis.

Iti agdama, ti propesion ti medisina di pay nakasarak iti agas maipaay iti daytoy mangidalit a sakit. Nainsiriban, ngarud, a tingitingen a siaannad amin dagiti banag no mangpili iti maysa a porma ti panangagas. Iti kanito a naaramidanen daytoy, agtalinaedkayo iti daydiay kasayaatan para kadakayo.

No Kasano a Makatulong dagiti Sabsabali

No addaankayo iti kabagian wenno gayyem nga agsakit iti arthritis, adut’ maaramidanyo tapno makatulong iti dayta a tao a mangsaranget kadagiti mapaspasaranna a rigat. Kasano?

Nupay agwaywayas nga agbibiag, mannakitulong unay dagiti annak ni Peggie. Kankanayonda a makiandingay kenkuana babaen iti surat wenno telepono. No bumisita dagiti babbalasangna, nga agnanaed iti ballasiw taaw, siraragsakda a tumulong iti panagarkos ken dadduma pay a trabaho iti balay a marigatan itan a mangaramid. Ti agtutubo nga apona a babai dumagdagas kenkuana iti linawas tapno tamingenna ti panangdalus a nalaing iti balay.

Ti asawa ni David ket nangala itan iti ad-adda nga aktibo nga interes iti panangaywan kenkuana. Buyogen pannursuro manipud maysa a nars iti komunidad, naadalnan no kasano a tulonganna iti panangdalusna iti bagina. Naragragsak itan ni David, ken makapagkaduada nga agaramid iti ad-adu a banag.

“Kaaduan a bambanag nga aramiden dagiti tao,” kuna ni Isa sakbay ipapatayna, “diak maaramidan a bukbukodko.” Anian a maabrasa, ngarud, ti naayat a panangaywan ni lakayna, a nangbugbuggo kenkuana, nangbadbado kenkuana, ken uray pay nangsagsagaysay kenkuana!

Kaaduanna a tagipatgen dagiti agsagsagaba iti arthritis ti aniaman a panagwaywayas nga ipalubos pay ti sakitda. Dagiti kakabagian ken gagayyem rebbeng a liklikanda ti panangupay iti daytoy. Ti kasapulan iti amin, sigun ken Dr. Hart, isu ti “praktikal a pannakipagrikna ken pammasiguro.” Ngarud, aramiden ti maysa a banag a di maaramid a mismo ti agsagsagaba. Dagiti ababa a panangsarungkar, makaparegta a sasao, ken itutulong kadagiti trabaho ken panaggatang paruarenna ti kadadakkelan a panangapresiar.

Patanoren ti Optimistiko a Panangmatmat

‘No addaanka iti sakit kas iti arthritis, nalaka la a sawen dayta ngem narigat nga aramiden,’ mabalin a kunayo. Pudno, ngem adu a banag ti agpannuray iti pampanunotenyo, dagiti kakabagianyo, ken dagiti gagayyemyo, maipapan iti masanguanan.

Utobenyo da Peggie ken Isa. Kuna ni Isa: “Simmardengakon nga agdandanag maipapan iti kinabaldadok.” Imbes ketdi, isu ken ni Peggie ti simmapul kadagiti gundaway a tumulong kadagiti sabsabali. Nangbusbos ni Peggie iti tiempo a mangar-aramid kadagiti makaparegta nga isasarungkar kadagiti kaarrubana. Ni Isa, babaen iti tulong dagiti annakna ken appona, ket nakipaset iti amin-tiempo iti panangibaga kadagiti sabsabali maipapan kadagiti kari a naipadto idiay Biblia. Ni Peggie ket maysa kadagiti Saksi ni Jehova, a kas ken Isa.

Wen, da Peggie ken Isa nakasarakda iti adu a liwliwa iti dandani matungpalen a kari nga “awanton uray maysa nga agnaed iti dagatayo ti agreklamo manen gapu ta masakit.” (Isaias 33:24, Today’s English Version) Para kadagiti agsagsagaba iti arthritis, anian a nagragsakto dayta nga aldaw!

[Kahon iti panid 14]

Reuma wenno Arthritis?

Amintayo ket makapasar kadagiti saem ken ut-ot no maminsan. Mabalin nga ipagaruptayo ida kas “panagkidar ti reuma.” Iti medisina, ti panagreuma ket maysa nga en heneral a panangiladawan iti 200 wenno ad-adu pay a naut-ot a kasasaad, nupay agarup kagudua laeng ti agtinnag iti kategoria ti arthritis. Dagiti uppat a gagangay a kita ti arthritis ket:

Ti osteoarthritis (degenerative arthritis wenno osteoarthrosis) adda kangrunaanna kadagiti natataengan a tattao ken daytoy ket mailasin babaen ti panagkapuy dagiti pennet ti susuop, panagdakkel ti tulang kadagiti iking ti susuop, ken dagiti panagbalbaliw iti synovial, wenno mangpatpataud-pluido, a kulapot ti nagsuopan. “Iti kanito nga agtawentayon iti 65, 80 porsiento kadatayo ti makainanama a maaddaan kadagiti osteoartritiko a panagbalbaliw iti maysa wenno ad-adu pay a susuop; kakapat kadatayo ti agsagaba ti panagut-ot ken kinabaldado manipud kadagita.”—New Scientist.

Ti rheumatoid arthritis ket gagangay nga ipabigbig ti panaggiteb ti adu a nagsusuopan ken dagiti mamataud-pluido a kulapotda ken babaen iti atrophy, wenno pannakarunaw, dagiti piskel ken tulang a manglikmut iti nagsuopan. No dadduma, maigapu daytoy iti maysa a pannakadunor. “Mabalin a mangrugi daytoy iti aniaman nga edad ngem ad-adda a nasaknap daytoy kadagiti babbai ngem kadagiti lallaki iti rukod nga agarup 3:1.”—Nursing Mirror.

Ti ankylosing spondylitis (wenno spinal arthritis) “apektaranna ti duri kangrunaanna a mangituggod iti naerteng wenno ‘anguyob’ a bukot. . . . nga ad-adda a nasaknap kadagiti lallaki.”—101 Questions and Answers About Arthritis.

Ti gout ket maysa a matawid a kita ti arthritis a mailasin babaen ti nalabes a uric acid (hyperuricemia) iti dara nga agresulta iti panagkidar ti nakaro nga arthritis a kaaduanna ramanenna ti maysa laeng a suop, a sarunuen ti naan-anay a bang-ar. “Agarup 20 a daras ti kasansan ti pannakaapektar dagiti lallaki ngem dagiti babbai.”—Nursing Mirror.

[Kahon iti panid 15]

MAYSA A DIETA PARA ITI ARTHRITIS?

Dagiti sumaganad a panagadaw manipud kadagiti libro ken padamag ipanayagda ti nakaro a di panagtutunos dagiti eksperto. Ti indibidual a panangtingiting ken pangngeddeng ket napateg ngarud.

“Ti napateg isu dagiti rebbeng a diyo kanen. . . . Dikay mangmangan iti: Aniaman a kita ti karne, agraman kaldo; aniaman a kita ti prutas; produkto ti gatas . . . ; nalabaga ti itlog; suka, wenno aniaman nga asido; sili . . . iti aniaman a kita; nasagangasang a rekado; tsokolate; naikirog a bukbukel; inumen a de alkohol, kangrunaanna ti arak; soft drink . . . ; amin a paglaok, pangkontra iti bangles, agas, kangrunaan amin ti vetsin wenno monosodium glutamate.”—New Hope for the Arthritic, 1976.

“Ti kasayaatan a posible a dieta para iti addaan arthritis isu ti makapasalun-at a taraon a mangiraman kadagiti napateg a sustansia—protina, karbohidrato, taba, bitamina, ken mineral—a makan iti regular, nasayaat panagbabal-etda. Dagiti naata a prutas, nabulong a nateng, ken di nagiling a bukbukel ti rebbeng a mainayon no saankayo nga aggagatel kadakuada.”—Arthritis—Relief Beyond Drugs, 1981.

“Ti pudpudno nga allergic nga arthritis ket mammano ngem kumidar sagpaminsan buyogen panaggagatel iti arina (gluten) wenno kadagiti produkto ti gatas (keso) wenno dadduma pay a bambanag. No agduaduakayo mabalin a matarigagayan ti panangsalimetmetyo iti maysa a listaan ti makan tapno ammoyo no ania ti nakanyo kadagiti aldaw a rimtab wenno kimmaro ti arthritis.”—101 Questions and Answers About Arthritis, 1983.

“Ti Espesial a Dieta ti Arthritis. Lipatenyo dayta. Awan aniaman a dieta. Awan sientipiko a pammaneknek a ti arthritis ket maagasan wenno mapakaro ti aniaman a bitamina, mineral, protina, taba, wenno karbohidrato. No dagiti pasiente ikeddengda ti mangrugi iti maysa a dieta ti yoghurt, organiko a taraon, tubbog ti nateng, makan nga alkaline, wenno asido a taraon, nalabit saan a makadangran dayta kadakuada.”—The Arthritis Book, 1984.

“Natakkuatan dagiti managsirarak a ti maysa a dieta ti ikan ken lasag a karne, nga addaan laokna a mantika ti ikan, kissayanna ti kinaerteng ken ut-ot kadagiti susuop a patauden ti rheumatoid arthritis.”—The Sunday Times, Londres, 1985.

Anamongan dagiti autoridad maipapan ti maysa a banag: Liklikan ti nalabes a kinalukmeg, ta pakaruenna laeng dagiti parikut iti susuop, nangnangruna kadagiti patong, tumeng, ken lipaylipay.