Maysa a Karkarna a Sakit Umawat ti Pannakabigbig

Ti CFS (chronic fatigue syndrome) ket “maysa a kangrunaan a pangta ti salun-at ken ekonomia, maikadua laeng iti dayta ti AIDS.”

DAYTAT’ kinuna ni Dr. Byron Hyde iti Canada kabayatan ti immuna immuna a sangalubongan a panagtataripnong a mangilawlawag ti CFS, idiay Cambridge, Inglatera, idi Abril 1990. Kinapudnona, ni Dr. Jay Levy, maysa a managsirarak ti AIDS ti San Francisco, inawaganna ti CFS kas “ti sakit kadagiti tawen ti ’90’s.”

Inlawlawag ti Emergency Medicine a ti CFS ket “sakit a ramanenna ti adu a sistema ti bagi a mangapektar ti kangrunaan a sistema nerbio ken ti resistensia ken masansan ti sistema dagiti piskel ken tultulang.” Dimmakkel ti pakaseknan maipapan iti sakit. Idi nangipablaak ti magasin ti E.U. a Newsweek ti pakaestoriaan a naipakaammo iti akkub maipapan iti dayta a sakit idi Nobiembre 1990, dayta a ruar ti magasin ti kaadduan a nailako ti publikasion iti dayta a tawen.

Ti CDC (U.S. Centers for Disease Control) idiay Atlanta binigbigna dayta a sakit. Idi 1988 nalawag ti panangbigbig daytoy kangrunaan nga ahente ti salun-at ti E.U. iti daytoy karkarna nga an-anayen babaen ti panangipaayda kadagiti pangibatayan dagiti mangngagas, wenno nabatad a pammaneknek nga adda ti sakit ken dagiti sintoma, iti panangtakkuat iti dayta. Ninaganan ti ahensia ti sakit a chronic fatigue syndrome gapu ti gagangay, kangrunaan a sintomana ket pannakabannog.

Parikut iti Nagan

Adu, nupay kasta, ti makarikna a di naitutop ti nagan. Kinunada a laglag-anenna ti sakit, yantangay ti kanayon a pannakabannog a mangilasin iti CFS ket naigiddiat iti gagangay a bannog. “Ti kanayon a pannakabannogmi,” inlawlawag ti maysa a pasiente, “ket maiyarig iti giddiat ti kimat ken ti rissik.”

Kuna ni Dr. Paul Cheney, a nangtamingen kadagiti ginasgasut a pasiente ti CFS, a ti panangawag iti dayta a nakaro a pannakabannog ket “kas ti panangawag iti pulmonia a ‘nakaro a panaguyek.’” Immanamong ni Dr. J. Van Aerde, a nasaplit a mismo iti CFS. Iti nabiit pay, daytoy a doktor, dua ti amin-tiempo a trabahona idi—maysa a mangngagas iti rabii ken maysa a sientista iti aldaw, malaksid iti kasasaadna nga asawa ken ama. Idi napan a tawen, imbagana ti kapadasanna iti CFS, ket impablaak ti Medical Post ti Canada ti salaysayna:

“Panunotenyo laengen ti maysa a sakit a mangpaksuy kenka, ket pudno nga ikagkagumaam ti bumangon iti kama. Ti pampannagna a manglawlaw ti bloke, uray nakabambannayat, ket agbalin a pakadagsenan, makapaangsab ti mangubba ti agsursuro a magna nga anakmo. Liklikam ti mapan idiay pagad-adalam a kuarto idiay baba gapu ta dika makauli manen no di agtugaw ken aginana idiay katingngaan ti agdan. Panunotenyo, mabasayo dagiti sasao ken sentensia ti maysa nga artikulo ti diario, ngem dikay maaw-awatan . . .

“Panunotenyo ti rikna a kasla aggigiddan dagiti piskelyo a matudtudok kadagiti ginasut a dagum, a mamagbalin a naut-ot ti agtugaw, imposible ti agkuti, ket saanen a makaparagsak ti pannakiinnarakup. . . . Panunotenyo ti kanayon a panaglammin, panagling-et ti nalamiis, a masansan mapakuyogan ti bassit a gurigor. Pagtitipunenyo dagiti amin a sintoma ket idiligyo iti kakaruan a panagtrangkasoyo, ket nakarkaro ken agpaut ti makatawen, nalabit napapaut pay.

“Panunotenyo ti danag ken ti di matukod a pannakapaay no maulit-ulit a mabignatkayo, no pagarupenyo a naimbagkayon. Panunotenyo ti panagamak, pannakataranta gapu ta mariknayo a laplapdannakayo ti dikay maaw-awatan a bagiyo, ket dikay ammo no agpatingganto pay dayta.”—Setiembre 3, 1991.

Ti nagan a naited iti an-anayen idiay United Kingdom ken Canada ipaganetgetna ti kinagrabe ti sakit. Naawagan sadiay iti myalgic encephalomyelitis wenno ME a pangababaan. Tuktukoyen ti “myalgic” ti ut-ot ti piskel ken ti “encephalomyelitis” ti epekto ti sakit iti utek ken kadagiti nerbio.

Yantangay ti sakit apektaranna ti resistensia, dagiti mangsarsaranay a grupo kadagiti pasiente idiay Estados Unidos, a ginasgasut ti bilangda itan, ninagananda dayta iti CFIDS (chronic fatigue immune dysfunction syndrome).

Pudno kadi daytoy baro a sakit? Kasano a naammuan ti publiko?

Panangrepaso ti Historia

Nalabit saan a baro ti sakit a CFS. Dadduma nabigbigdan nga addaan ti agsasaruno a sintoma nga idi maudi a siglo naawagan a neurasthenia, maysa a nagan a naadaw iti Griego a kaipapananna “kinakurang ti pigsa ti nerbio.” Dagiti sintoma iti CFS umasping met kadagidiay sintoma ti fibromyalgia, a maaw-awagan met fibrositis. Mamati pay ti dadduma a ti CFS isu met laeng ti fibromyalgia.

Adun ti naipadpadamag a timmaud a kasla CFS nga an-anayen kadagiti napalabas a siglo, kaaduan kadakuada idiay Estados Unidos. Ngem timmaudda met idiay Inglatera, Iceland, Denmark, Alemania, Australia, ken Grecia. Dagiti nagnagan a pangdeskribir iti dayta a sakit ket Iceland disease, Akureyri disease, royal free disease, ken dadduma pay.

Iti nabiit pay, idi 1984 agarup 200 a tattao iti bassit nga ili ti Incline Village, iti asideg ti beddeng ti Caifornia-Nevada, ti nagsagaba ti agtultuloy a kasla trangkaso a sakit. “Ammomi ida a nabunga, naragsak, ken naparagsit a nataengan,” inlawlawag ni Dr. Cheney, a nangtaming ti adu kadakuada. “Giddato a nagsakitda ket didan nakaungar. Iti adu a kaso napalalo ti panagling-etda iti rabii nga uray la a bumangon dagiti assawada a mangsukat kadagiti ap-apda.”

Inawagan dagiti dadduma a nangtagilag-an itoy timmaud a sakit kas trangkaso ti Yuppie idiay Incline Village, yantangay dagiti kalalainganna ti panagbiag, naparagsit nga agtutubo ti ad-adda a naapektaran. Naipagarup a dagiti pasiente mabalin nga agsagsagabada iti makaakar unay a mononucleosis, ngem kaaduan kadakuada agparang kadagiti panangsukimat a saanda nga agsakit iti dayta. Dagiti panangsukimat ti dara, nupay kasta, ipalgakda iti nangato a kaadu dagiti antibody iti mikrobio nga Epstein-Barr, maysa a tipo ti herpesvirus. Iti kasta, iti sumagmamano a tiempo, ti sakit gagangayen a nabigbig kas nakaro nga Epstein-Barr.

Ti Sakit Gun-odenna ti Pannakabigbig

Idi impadamag ni Dr. Cheney iti CDC no aniat’ mapaspasamaken iti Incline Village, idi damo bassit ti pannakabigbig ti reportna. Ngem manipud iti nadumaduma a paset ti Estados Unidos, naipadamag idi agangay dagiti umas-asping nga an-anayen.

di agangay, imparangen dagiti panagadal a ti mikrobio ti Epstein-Barr ket saan a pakaigapuan dagiti adu a sakit. Kinapudnona, daytoy a mikrobio ket adda iti agarup 95 porsiento kadagiti natataengan. Nakaturog iti bagi dagiti tao. “Ngem no matukay,” inlawlawag ti maysa a doktor nga agar-aramid ti panagsirarak ti CFS, “mabalin a pakaigapuan ti sakit a pannakabannog.” Ngem saan a nasken a kasta.

Nawadwad a panagsirarak ti maar-aramiden a mangbiruk kadagiti makagapu iti CFS. Kas nagbanaganna, umad-adu a dodoktor ti mangbigbigbig nga adda pudpudno nga an-anayen a mangap-apektar nalabit iti minilion a tattao. Kinuna ni Dr. Walter Wilson, hepe kadagiti makaakar a sakit iti Mayo Clinic idiay Rochester, Minnesota, E.U.A., a binaliwannan ti kababalinna. No makitam ti adu unay nga agbirbiruk ti tulong uray aggastoda ti dakkel, kinunana, “rebbeng nga agasam ida buyogen ti panagraem gapu iti laklak-amenda.”

Nalawag, adu a biag ti madaddadaelen babaen iti sakit nga addaan kadagiti gagangay a sintoma nga adda kadagiti adu a tattao. Makaaw-awat ti CDC kadagiti rinibribo nga awag ti telepono tunggal bulan maipapan iti kasasaad, ket ti laeng AIDS ti mangtignay ti ad-adu a panagsaludsod iti U.S. National Institutes of Health. “Adda mapaspasamak,” inlawlawag ni Dr. Walter Gunn, a nangidaulo ti panagsirarak ti CFS idiay CDC sakbay ti nabiit pay a panagretirona. “Ngem saan a nalawag no maymaysa wenno sumagmamano a sakit, maymaysa a pakaigapuan wenno ad-adu pay.”

Adut’ mamati a ti CFS ket ad-adda a sakit ti isip. Kuna ti Disiembre 1991 nga American Journal of Psychiatry: “Makirupir dagiti autor a ti chronic fatigue syndrome maipadanto iti neurasthenia—agpasonto ta kas iparangarang dagiti kaaduan nga agsagsagaba laklak-amendan ti nakaro a sakit ti isip.” Ket ti maysa a baro a libro a, From Paralysis to Fatigue, ilawlawagna ti CFS kas ti “uso a sakit,” a mangipamatmat a dinto agbalin a naisangsangayan a sakit.

Ti kadi CFS ket nangnangruna a sakit ti isip? Dagiti kadi sintomana ket masansan a gapu iti panagleddang? Pudpudno kadi a sakit ti CFS?