Panangsaranget ti Karit iti CFS

PAGSASARITAAN dagiti doktor bayat iti panangipabuyada iti telebision iti maysa a simposium ti panangagas iti CFS (chronic fatigue syndrome) idi a maysa kadakuada ti nagkuna: “Dagitoy a pasiente aglanglangada a nasalun-at kas iti tunggal maysa kadatayo ditoy a grupo.” Gapu ta dagita a pasiente dida aglanglanga a masakit, masansan a maagasanda iti pamay-an a mangnayon iti an-anayenda.

Kinuna ni Patricia, maysa nga agsagsagaba iti CFS idiay Texas: “No maminsan mariknak a kaslaak ken ni Job, a di kankanayon a makatulong dagiti kakaduana.” Maysa a sangaili, kas pangarigan, ti naminsan nagkuna kenkuana: “Nasayaat ti panagkitak kenka! Pagarupko no pudno a masakitka. Agpadpadakayo iti katugangak a babai. Isut’ madanagan met iti dardarepdepenna nga an-anayen.”

Makadadael ti rikna dagita a komento, ken buklenda ti kangrunaan a karit iti CFS. “Ti kinasaem iti pannakatagibassit gaput’ di ‘panangikagumaan’ ket di mailadawan,” inlawlawag ni Betty, maysa a pasiente ti CFS idiay Utah, “ken isu ti kadaksan a paset nga ipaay iti panagsagaba iti CFS.”

Kasapulan ti Pannakaawat ken Ayat

Inyebkas ni Betty dagiti rikriknaen ti nalabit tunggal agsagsagaba iti CFS idi kinunana: “Dikam kayat ti pannakaay-ay. Dikam kasapulan ti pannakipagrikna. Ngem, anian, kasapulanmi ti pannakaawat! Ammo ti Dios dagiti pakarigatan ken sennaaymi, ket daytat’ kapatgan. Ngem napateg met nga umawatkami ti pannakipagrikna dagiti Kristiano a kakabsatmi a lallaki ken babbai.”

Para kadagiti adu a tao, nupay kasta, agtalinaed a narigat a maawatan ti CFS, kas kinuna ti maysa nga agtutubo nga agsagsagaba idiay Estado ti Washington itay nabiit pay. “Ti maysa a banag a tarigagayak nga adda koma iti tattao isut’ empatia,” kinunana, “saan a pannakipagrikna, no di ket empatia. Ket imposible dayta agsipud ta saan nga adu a tattao ti nangtamingen iti sakit a kas itoy.”

Ngem, saan nga imposible a maawatan dagiti agsagsagaba iti CFS. Pudno, mabalin a ti pisikal a kasasaadda ket ditay pay napadasan. Ngem makasursurotayo maipapan iti an-anayenda agingga a matarusantayo a pudpudno a masakitda. Naiduma iti AIDS, a mamapatay, inlawlawag ti maysa a pasiente a ti CFS “pagtarigagayennaka a matayka koman.” Impudno ni Deborah, a nangrugi a nagsakit idi 1986: “Iti nabayag a panawen, inkararagko tunggal rabii iti Dios a palubosannak koman a matay.”—Idiligyo iti Job 14:13.

Siempre, kayattayo nga agbalin a makapabileg, tapno matulongan dagiti agsagsagaba a mangsaranget iti karit ti CFS, ngem daksanggasat ta dagiti komentotayo aramidenda iti kasunganina. Kas pangarigan, maysa a nasayaat panagsasaona a sangaili ti nangisingasing iti maysa nga agsagsagaba iti CFS: “Kasapulam ti uminom ti napudot a gatas iti rabii. Paturogennaka dayta, ket umimbagkanton kalpasan ti sumagmamano nga aldaw.” Dayta a komento ipalgakna ti naan-anay a di pannakaawat iti CFS. Nasaktan ti agsagsagaba imbes a nakatulong koma.

Dagiti masakit masansan a mariknada a dida kabaelan ti tumabuno kadagiti Nakristianuan a gimgimong. No tumabunoda, ti panangikagumaanda mabalin a ditay matarusan. Isu nga imbes a lagipentayo ti kaawanda iti naglabas, mabalintayo a kunaen: “Nagsayaat a makitadaka. Ammok a di kanayon a nalaka kenka ti iyaaymo ditoy, ngem maragsakankami a makakita kenka ita.”—Kitaenyo ti naipakuyog a kahon.

Ti sistema nerbio dagiti agsagsagaba iti CFS ti masansan a maapektaran, a pagbalinenna a narikut uray ti gagangay a pannakilangen iti tattao. “Masapul a salaknibantay ida kadagiti sabsabali,” inlawlawag ni Jennifer, a ti asawana addaan iti CFS. “Masapul a tulongantayo ida babaen ti panangipalubos nga agsolsoloda, ditay pakadanagan ida, ken tulongan ida a mangliklik iti aniaman a pakaupayanda.”

Inaklon ni Jennifer a ti an-anayen dagiti agsagsagaba mabalin a makapadagsen kadagiti miembro ti pamilia, a mabalin a mauma iti panangaramid iti isuamin agpaay kadakuada. Ngem kas kinunana, no di palubosan dagiti pasiente nga aginana, maibayag ti panagimbagda, ken inton agangay agsagabanton ti isuamin. Makaparagsak, agparang a mammano a makaakar ti sakit, nupay no agparang a mabalin a matawid ti an-anayen.

Kinuna ni Tottie, maysa nga agsagsagaba iti CFS ken asawa ti maysa nga agdaldaliasat a manangaywan dagiti Saksi ni Jehova, nga iti adu a tawtawen, isut’ tinulongan ni lakayna a mangsaranget ti karit iti sakit. Ipakaammona kenkuana ti panangipategna ngem kinunana: “Masansan damagendak dagiti gagayyem ken ti kasasaadko, ngem kasapulan met ni Ken ti pammaregta.”

Positibo a Panangipapan—Ngem Peggad

Ti CFS ket mammano a makapapatay. Dayta a pannakaammo tumulong kadakayo a mangsaranget ti karit. Ti adu ket umimbag iti agangay, ken adu ti maimbagan. Kinuna ni Dr. Anthony Komaroff: “Awan maysa a pasiente a nakitami kadagiti ginasgasut nga inadalmi ti addaan di maim-imbagan, lumanlanlan, dumakdakes a kasasaad bayat ti panaglabas ti tiempo. Awan ti addan kasta a kasasaad. Gapuna saan a kas iti dadduma a sakit nga agtultuloy a kumarkaro, pudno a naisalsalumina daytoy a sakit.”

Iti panangpasingkedna, kinuna ni Dr. Andrew Lloyd, maysa a kangrunaan a managsirarak iti CFS idiay Australia: “No mapasamak ti panagimbag, ken patienmi a masansan a mapasamak dayta, dayta a panagpaimbag ken naan-anay. . . . No kasta, dayta kaipapananna nga aniaman daytoy a mangpatpataud ti pannakabannog ket naan-anay a maimbagan.” Agparang nga awan ti natakuatan a nadangran nga organo ti bagi dagiti pasiente kalpasan panagimbagda.”

Ni Deborah, a kankanayon a nangikarkararag a matay koman gapu ta mariknana a masakit unay, ti immimbag iti kamaudiananna. Mariknana nga isut’ nasalun-at kas idi sakbay ti panagsakitna ken kinunana itay nabiit a gandatnan a kumuyog manen ken ni lakayna iti amin-tiempo a ministerio. Tinagiragsak ti dadduma ti kasta met laeng a panagimbag. Ngem, kasapulan ti panagannad. Apay?

Imballaag ni Keith, a nagsagaba ti pannakabignat: “Napateg unay ti panangbigbig iti kinakaro ti sakit, a saan a dagus a panunoten a daytat’ limmabasen.” Idi immimbag manen, simrek manen ni Keith iti amin-tiempo a serbisio ken intuloyna ti panagwatwatna, babaen ti panagtaray ken panagbagkat ti nadagsen. Ngem, nakalkaldaang, nagsubli ti sakitna, ket isut’ naidalit manen iti pagiddaan!

Daytoy ti natuso a galad ti sakit; kadawyan dagiti pannakabignat. Kaskasdi, narigatda a liklikan. Kas inlawlawag ni Elizabeth: “Narigat a di ikagumaan a suposupan ti napukaw a panawen inton sumaysayaaten ti riknam. Kayatmo a malipatan a dagus ti sakitmo—kayatmo ti agaramid kadagiti bambanag.”

Gapu iti dayta kasapulan ti dakkel a panagregget ken anus tapno masaranget ti karit ti CFS.

Aniat’ Maaramidan dagiti Agsagsagaba

Nasken a dagiti agsagsagaba ket sipapanunotda a makibagay iti nakaro a sakit a di mapakpakadaan. Inlawlawag ni Beverly, maysa a nabayagen nga agsagsagaba: “No rugiak a patien nga immimbagak a talagan bayat dagiti naimbag a lawlawas wenno bulbulan, masansan a nakarkaro ti pannakabignatko. Isu a kanayon a pampanunotek dagiti limitasionko.” Kinuna ni Keith: “Nalabit ti kasayaatan isut’ kinaanus.”

Kasapulan met a salimetmetan dagiti agsagsagaba iti CFS ti pigsada ken palubosanda a maimbagan ti bagida. Iti kasta, dagidiay a sibaballigi a mangparparmek iti CFS ipaganetgetda ti pateg ti maaw-awagan naganetget a panaginana a panangagas. Kaipapanan daytoy ti naganetget a panagsagana kadagiti umay a paspasamak babaen ti pananggun-od iti kanayonan a nasaksakbay a panaginana. Kas banagna, mabalinan dagiti agsagsagaba iti CFS ti tumabuno kadagiti Nakristianuan nga asamblea wenno sabsabali pay a naisangsangayan a pasamak nga awan ti di-umiso a panagsagaba kalpasanna gapu iti pannakabannog.

Nasken met unay ti panangsalimetmet ti natalna, naalumanay nga espiritu, gapu ta ti mental wenno emosional a pannakaburibor ket pakaigapuan ti pannakabignat kas ti masansan nga aramiden ti aglablabes a panagwatwat ti bagi. Isu a ti naimbag a balakad ket: “Saanmo a sayangen ti pigsam a mangikanawa ta bagim.” Wen, liklikan ti panangilawlawag ti kasasaadyo kadagiti managduadua a di makatartarus.

No agsagsagabakayo iti CFS, masapul a panunotenyo a saan a napateg no aniat’ pampanunoten ti sabsabali kadakayo no di ket no aniat’ pampanunoten ti Namarsuayo, ni Jehova a Dios. Ken ipategna ti kasasaadyo ken pudpudno nga ay-ayatennakayo aniaman ti ar-aramidenyo a panagserbi kenkuana. Makapagtalekkayo a ni Jehova ken dagiti anghel sipsiputanda, saan a ti kaadu ti maaramidanyo, no di ket, kas ken Job, ti kababalin, anus, ken kinamatalekyo.

Kinuna ni Susan, a naidaliten gapu iti CFS iti dua a tawen, a maysa kadagiti makadadael a kasasaad iti CFS isut’ pannakarikna ti maysa a tao nga awan ti panggep iti biag. Isu nga isingasingna: “Bumirukka kadagiti banag a mangparag-o wenno mangpennek kenka. Addaanak ti tallo a mula nga African violet, ket bisitaek dagitoy nga inaldaw tapno kitaek dagiti baro a buselda.” Ngem ti kapatgan, kunaenna, isut’ “panagpannurayo ken Jehova babaen ti kararag ken ti panangipangpangruna iti espiritualidadyo.”

Natakuatan dagiti adu nga agsagsagaba a makatulong ti panagdengngegda kadagiti tape recordings ti Biblia ken iti magasin a Watchtower ken Awake! Kangrunaanna, kinuna ni Priscilla, a nadakamat iti maikadua nga artikulo, a no makagtengen ti maysa a tao iti punto a sadiay sardenganna a panunoten ti napukaw, “saanen a mangringbaw ti CFS.” Kinunana: “Tapno masaluadak ti bagik manipud panagpanunot nga agpaut daytoy a kasasaad iti agnanayon, nangikabilak kadagiti makapabileg a kasuratan kadagiti napatak a lugar iti aglawlaw ti kuartok.”

Ti Ngay Panangagas?

Ita awan pay laeng ti maaramidan no di ti panangagas kadagiti sintomas. Dakkel ti pangnamnamaan iti panangpadas ti agas nga Ampligen. Adu a nagtomar ti agas ti kasla simmayaat, ngem dagiti dakes nga epektona kadagiti dadduma ti nangtignay iti U.S. Food and Drug Administration a pasardengen ti pannakausarna.

Dagiti pakasingaan ti turog, agraman insomnia, ket gagangay iti CFS. Makapainteres, maysa a pangkontra ti panagleddaang_—a no maminsan kakasangagasut iti agas a tumaren para iti panagleddaang—makatulong iti dadduma, ngem saan nga amin, dagiti pasiente nasaysayaat pannaturogda ken umimbagda. Liniklikan ni Beverly dagita nga agas iti adu a tawen ngem pinadasna ti maysa. “Dakkel ti naitulongna kaniak,” kinunana, “nasapsapa la koma ti panangirugik.”

“Adu a sabali a pamay-an ti panangagas [agraman dagiti “maisandi” a nasarakan dagiti dadduma a pasiente a nasayaat no mapaay dagiti kadawyan a pamay-an] ket napadasen iti panangagas ti CFS,” kinuna ti The Female Patient. “Dagitoy ramanenna ti adu a kita dagiti panangagas, physical therapy, . . . acupuncture, homeopathy, naturopathy, anticandidal therapy, ken ayurvedism [maysa a Hindu a siensia ti panangagas], ti nairaman kadagiti dadduma.”

Kinuna daytoy a pagiwarnak ti medisina: “Malaksid kadagiti bukod a papatien, masapul a ti doktor ti addaan ti pannakaammo iti kasta a [panangagas] tapno nasaysayaat ti panangipaawatna ken panangbalakadna iti pasiente. Adu a pasiente ti agyaman a makasarak ti maysa a mangagas a dumngeg kadakuada ken sipapasnek a mangawat kadagiti reklamoda. . . . Kaaduan a pasiente nga addaan CFS ti natulongan a sumayaat ti riknada—uray no maipanamnama laeng kadakuada a tulongan ida ti doktor—ket adut’ simmayaat riknada iti kasta unay.”

Idinto ta awan pay agasna, daddumat’ agduadua iti pateg ti ipapan iti doktor. Ti kangrunaan a pagimbagan ti panangbiruk ti kasta a tulong ket mabalin nga ilaksid dagita a pannakasukimat dagiti saksakit nga addaan umarngi a sintomas, kas ti kanser, multiple sclerosis, lupus, ken Lyme disease. No nasaksakbay a matakuatan dagitoy a saksakit, maipaay ti umno a panangagas. Isingasing ti Emergency Medicine kadagiti doktor: “Apaman a natakuatanyo a ti pasiente addaan CFS, ti kasayaatan nga aramidenyo isut’ panangibaon ti pasiente iti maysa a sentro a pagadalan iti chronic fatigue syndrome.”

Nabigbig a ti kasayaatan a panangagas isut’ panaginana, ngem masapul nga ipasdek ti kinatimbeng. Isu a ti kasayaatan a balakad ket: Adalenyo a timbengen ti bagiyo. Ammuenyo dagiti limitasionyo, ibagaymo ida iti panagtrabahom, iti tunggal aldaw, iti tunggal lawas, tunggal bulan. Ti natimbeng a panagwatwat, kas ti pannagna wenno panaglangoy iti apaganem-em a paglangoyan, mabalin a makagunggona no la ket ta saanda a mangbannog iti bagi ken panunot. Nasken met ti makapasalun-at a pannangan a mangpapigsa ti resistensia.

Mabalin a kumuykuyog ti kinaaawan-namnama iti daytoy a sakit, kas nakalkaldaang nga inladawan ti maysa nga agsagsagaba nga agnagan Tracy a naawanan namnama ken nagbekkel. Ngem saan nga ipapatay ti solusion. Kas kinuna ti maysa a naulila a gayyem: “Ammok no ania a talaga ti kayat ni Tracy. Dina kayat ti matay. Kayatna ti agbiag—ngem agbiag nga awan panagsagaba. Ket daytat’ masapul a kalattayo.” Wen, daytat’ kasayaatan a kalat. Gapuna iturongyo ti namnamayo, saan nga iti ipapatay, no di ket iti pannakalasat tapno magtengtay dayta a kalat, kaanoman a dumteng dayta.

Ti CFS ket maysa kadagiti adu a karkarna a saksakit a mainayon iti listaan dagiti saplit a mangparigat ti moderno a sangatauan. Aniaman nga irarang-ay a mabalin nga aramiden ti medikal a siensia, saan laeng a ti kinalaing a mangagas ti sapulenna a mangpaimbag kadakuada amin. Kanayon nga adda iti panunot ni Jehova a Dios, ti Kalaingan a Mangngagas—ti sangalubongan a pannakaagas iti amin a sakit—babaen ti naayat a panangituray iti gobierno ti Pagarianna. Iti dayta a panawen “ti agtaeng dinanto kunaen: ‘Masakitak.’” Dayta ti sigurado a kari ti Dios!—Isaias 33:24.

[Kahon iti panid 12, 13]

No Kasano a Makatulong ti Dadduma

Aniat’ Saan a Sawen ken Aramiden

◆ “Nakasalsalun-atka met” wenno, “Kasla saanka met a masakit.” Ti panangikuna kadagitoy ipariknana iti agsagsagaba a kasla diyo patien ti kinakaro dagiti sintomasna.

◆ “Nabannogak met.” Daytoy a komento a tagibassitenna ti panagsagaba. Ti CFS saan laeng a gagangay a pannakabannog. Daytat’ naut-ot, mangpakapuy a sakit.

◆ “Nabannogak. Siguro adda met CFS ko.” Mabalin nga iyangaw daytoy, ngem ti CFS ket saan nga ang-angaw.

◆ “Adda koma sumagmamano nga aldaw a bakasionko tapno makapaginanaak met.” Saan nga agbakbakasion dagiti addaan CFS.

◆ “Nakagaggagetka unay ngamin isu a nagsakitka.” Daytoy ti mangipato iti agsagsagaba nga isut’ mapabasol iti an-anayenna.

◆ “Komustaka?” Diyo isaludsod malaksid no kayatyo a maammuan. Kinapudnona, saan a nasayaat a talaga ti rikriknaen ti agsagsagaba ngem dina laeng kayat ti agasug.

◆ “Ni Kastoy ket naaddaan ti CFS, ngem nagsakit laeng iti makatawen.” Naiduma ti kinapaut ken kinakaro ti tunggal sakit a CFS, ket ti panangdakamat iti nasapa a panagimbag ti sabali ti mangupay iti maysa nga agsagsagaba iti nabaybayag.

◆ Dikay mangitukon ti medikal a balakad malaksid no dawatenda ken autorisadokay a mangipaay.

◆ Diyo ipamatmat kadagiti addaan CFS a mapabasolda no mabignatda.

Aniat’ Sawen ken Aramiden

◆ Ipakitayo a patienyo a masakitda.

◆ Umawagkayo iti telepono, wenno sumarungkarkayo. Masansan a nasayaat ti panagtelepono nga umuna.

◆ Raemenyo ti aniaman a panangipawil iti pannakabisita wenno pannakaawag babaen ti telepono.

◆ No saan a mabalin a sarungkaran ti masakit, mangipatulodkayo ti kard wenno surat. Masansan a magagaran dagiti pasiente a manglukat ti surat tunggal aldaw.

◆ Makipagriknakayo. No dadduma kaipapanan daytoy ti panangbigbig no aniat’ sagsagabaen ti masakit.

◆ Itukonyo ti serbisioyo kas ti pannakitienda, panangipan kadakuada iti doktor, ken dadduma pay.

◆ Maikunayo met: “Maragsakankami a makakita kadakayo. Patgen unay ni Jehova ti matalek a panagibturyo.”