Pudno Kadi nga An-anayen ti CFS?
“ADUN a doktor ti napanak,” inlawlawag ni Priscilla, maysa nga agsagsagaba iti CFS (chronic fatigue syndrome) idiay Washington State, E.U.A. “Nasukimat ti darak ken napagsaludsodanak maipapan ti kabibiagko. Kinunada nga awan met ti an-anayek ket insingasingda nga agpabalakadak iti sikiatrista. Awan kadagiti doktor ti mamati nga agpaypayso dagiti sintomasko.”
Gagangay ti kapadasan. Kinuna ti maysa a doktor nga agsursurat iti JAMA (Journal of the American Medical Association) idi napan a tawen: “Nagpakonsulta idi ti maysa a gagangay a pasiente ti CFS kadagiti 16 a nagduduma a doktor. Naibaga iti kaaduan a nasalun-atda, malmaldaangda, wenno mabambannogda unay. Adut’ naibaon kadagiti sikiatrista. Ita nasaysayaat la bassit ti kasasaad.”
Mangiparang ti CFS kadagiti naisalsalumina a karit, kas mapaliiw ti The American Journal of Medicine: “Nakarigrigat a tamingen ti kasasaad a sadiay agparang a nasalun-at ti maysa, nasayaat ti resulta ti pannakasukimat ti bagi ken pannakasumimat iti laboratorio. Masansan a mainaig ti sakit iti di nasayaat a relasion iti nagbaetan ti agassawa, dadduma a kakabagian, dagiti amo, mannursuro, dagiti mangngagas ken kompania ti seguro.”
Ti karit kadagiti doktor ket ti gagangay a sintoma ket pannakabannog. “No ti maysa a mangngagas agpabayad ti $1 iti tunggal pasiente nga agreklamo gaput’ pannakabannog, isut’ bimmaknang koman ket saanen a kasapulan nga agtrabaho kas maysa a mangngagas,” insurat ti maysa nga editor iti pagiwarnak ti medisina. Ngem, nabatad, a mammano kadagiti agreklamo iti pannakabannog ti addaan CFS. Idinto ta awan ti medikal a panangsukimat maipaay iti sakit, kasano a matakkuatan ti mangngagas dayta?
Maysa a Kaiyulogan iti CFS
Idi Marso 1988 inpablaak ti CDC (U.S. Centers for Disease Control) iti Annals of Internal Medicine ti grupo dagiti pagilasinan ken sintomas a mangipabigbig iti CFS. (Kitaenyo ti kahon.)
Ti kangrunaan a pakaibatayan iti panangtakkuat ti CFS ket (1) ti damo a rimsua a panagbannog a napapaut ngem innem a bulan ken kissayanna ti kinaganaygay iti 50 porsiento ken (2) ti panangilaksid iti dadduma a panangagas wenno kasasaad iti panunot a pakaigapuan dagiti sintomas. Nupay kasta, tapno makuna nga addaanka ti CFS, ti pasiente masapul nga agsagaba met iti 8 kadagiti 11 a sintomas nga adda iti listaan dagiti saan a masinunuo a pakaibatayan wenno 6 iti 11 kadagitoy a sintomas agraman ti 2 iti 3 manipud ti listaan iti an-anayen ti bagi.
Nabatad ngarud, dagidiay matakkuatan nga addaan iti CFS ket nakarot’ sakitdan iti naunday a panawen. Inaramid ti CDC ti kaiyulogan ti CFS a narigat unay tapno nalaka nga ilasin dagitoy a tattao. Dagidiay saan unay a nakaro ti sakitda nailaksidda pay laeng itoy a kaiyulogan.
Mabalin Kadi a ti CFS ket Panagleddaang?
Dagiti ngay doktor nga agkuna a dagiti pasiente ti CFS ket agsagsagabada iti panagleddaang ken dagiti dadduma a pannakaburibor ti panunot? Addaan kadi dagitoy a pasiente iti nabatad a sintomas ti panagleddaang?
Kadawyan nga agledleddaang dagiti pasiente iti CFS, ngem kas inyimtuod ni Dr. Kurt Kroenke, maysa a propesor iti maysa nga eskuelaan ti panangagas idiay Bethesda, Maryland, E.U.A.: “Saan kadi nga agleddaang ti uray siasino no isut’ agtalinaed a nabannogan iti makatawen wenno napapaut pay?” Nainkalintegan nga amaden: Ti kadi panagleddaang ti pakaigapuan iti CFS, wenno maysa laeng nga ibungana?
Masansan a narikut a sungbatan dayta a saludsod. Mabalin nga usigen ti maysa a doktor ti maikadua a punto iti kangrunaan a pangibatayan, nga agkuna a ‘masapul nga ilaksid dagiti kasasaad ti panunot a pakaigapuan dagiti sintomas,’ ken ikeddeng a ti pasiente ket agsagsagaba iti panagleddaang ken saan a manipud iti organiko wenno pisikal nga an-anayen. Nupay kasta, iti adu a kaso, saan a makapnek daytoy a panangtakkuat.
Kinuna ti medikal a pagiwarnakan a The Cortlandt Consultant: “Ti kangrunaan a pammaneknek a ti CFS ket maysa a ‘pisikal’ nga an-anayen ti bagi isut’ lellaat a panagatakena iti 85 porsiento kadagiti pasiente. Kaaduan kadagiti pasiente ti agkuna a ti an-anayen nangrugi iti maysa nga aldaw a makatrangtrangkasoda, [agpaparaw, lumteg dagiti lymph nodes, naut-ot a piskel], ken dadduma pay a pumada a sintomas.” Patien dagiti mangngagas a nangtaming kadagiti pasiente ti CFS a ti panagleddaang masansan a saan a pakaigapuan dagiti sintomas.
“Idi pinagdidiligmi dagiti pasientemi,” impadamag ni Dr. Anthony Komaroff, hepe iti General Medicine idiay Brigham and Women’s Hospital idiay Boston, E.U.A., “nasdaawkami iti kinapudno a kaaduan a pasiente ti nagkuna a nakasalsalun-atda, naganaygay ken naballigi iti biagda agingga nga iti maysa nga aldaw nakaptanda iti panateng, trangkaso wenno brongkitis a saanen nga immim-imbag. Dagiti sintomas a maibilang a sikolohikal—panagleddaang, panaglaladut, pannakasinga ti pannaturog ken dadduma pay—awanda sakbay a rimsua ti sakit.”
Maysa a kadawyan a sintoma ti panagleddang isut’ pannakapukaw ti interes iti amin a banag. Ngem inlawlawag ni Dr. Paul Cheney: “Dagitoy a pasiente iti CFS maisupadida unay. Maseknanda unay iti kaipapanan dagiti sintomasda. Dida makapagtignay. Dida makapagtrabaho. Adut’ mabutbuteng. Ngem dida met mapukaw ti interesda iti aglawlawda.”
Dagiti limteg a glandula, gurigor, karkarna nga iyaadu ti puraw a selula ti dara, maulit-ulit nga impeksion iti pagangsan, panagut-ot dagiti piskel ken susuop, ken kangrunaanna maysa a naidumduma a panaglaladut ken panagut-ot dagiti piskel a mabalin a tumaud uray kalpasan ti kalalainganna a panagwatwat—dagitoy a sintomas dida ipamatmat ti nainaig-panagleddaang a sakit.
Ti Kinapateg dagiti Nabiit Pay a Pammaneknek
Impadamag ti JAMA iti Nobiembre 6, 1991 a ruarna: “Ipakita dagiti kaunaan a pammaneknek manipud madama a panagadal kadagiti pasiente nga inraman ti CDC nga addaan chronic fatigue syndrome (CFS) a kaaduan kadakuada ti saan a biktima ti panagleddang wenno sabsabali pay a parikut iti panunot.”
Inlawlawag ni Dr. Walter Gunn, a siannad a nangpaliiw iti panagsirarak maipapan iti CFS idiay CDC, iti daytoy a ruar ti JAMA: “Mailaksid iti kinapudno nga adu a mangngagas ti nangipagarup nga amin dagitoy a pasiente [a nairaman iti panagadal] ket agledleddaang, natakuatanmi a 30% laeng kadagiti pasiente ti CFS ti napaneknekan nga agledleddaang idi nangrugi a mariknada iti pannakabannog.”
Mabalin nga addada pay pisikal a naggigidiatan dagiti addaan CFS ken dagiti agsagsagaba iti panagleddaang. “Dagiti pasiente nga addaan major depression disorder (MDD) masansan a saanda a marnekan iti pannaturog, idinto ta dagiti addaan CFS dida makaturturog,” kuna ti medikal a pagiwarnak a The Female Patient.
Impadamag ti magasin a Science iti Disiembre 20, 1991 ti maysa pay a napateg a natakuatan. Daytat’ nagkuna nga ipamatmat ti panagsirarak a “dagiti pasiente ti CFS ti addaan agbaliwbaliw a kaadu ti sumagmamano a hormone ti utek” ket napaliiwna: “Nupay kalalainganna laeng dagiti naggidiatan dagiti awanan CFS, kanayon nga impakita dagiti addaan CFS ti bimmassit nga steroid hormone cortisol, ken immadu ti pituitary hormone ACTH (adrenocorticotropin hormone), apag-isu a kasungani dagiti panagbalbaliw a naimatangan iti panagleddaang.”—Kukuami dagiti italiko.
Kasanon no ti CFS ket Pudno a Sakit?
Agduadua dagiti doktor kadagiti saksakit a saanna a maaw-awatan, kas iti CFS. “Saknapan ti panagduadua ti propesionmi,” insurat ni Dr. Thomas L. English. “Ti nainkalintegan a panagduadua isut’ ‘nalatak’ a panagpampanunot kadagiti masirib ken mannakaawat a mangngagas.” Ngem, agduadua ni Dr. English no kasano a makagunggona ti panagduadua iti agsagsagaba a pasiente “no ti CFS ket pudno a sakit.” Nagimtuod kadagiti padana a managduadua a doktor: “Kasanon no agbiddutkayo? Ania dagiti pagbanaganna kadagiti pasienteyo?”
Agsagsagaba a mismo ni Dr. English iti CFS, ket idi napalabas a tawen impablaak ti JAMA ti artikulona a naiturong kadagiti padana a mangngagas. Inawisna ida nga ikabilda dagiti bagbagida iti lugar dagiti agsagsagaba a pasiente, a mangisalsalaysay ti sakitna:
“‘Agpanatengka’ ken kalpasanna agnanayonen a nabalbaliwan ti kasasaad iti biagmo. Dika makapanunot a naimbag . . . No maminsan a sapulenna ti amin a pigsam a mangbasa ti diario wenno mangipamaysa iti buybuyaem a programa iti telebision. Awan patinggana ti pannakapaksuy. Agkaradapka iti nalingdan-angep a rangkis iti panangaywan ti pasiente, a naminsan nagtalkam idi kas maysa a doktor, ngem ita awanen talekmo. Agut-ot amin a piskel ti bagim. Kumaro ken mapukaw dagiti sintomas. . . . Pagduaduaam met ti dadduma kadagiti sintomas a mariknam no saanmo pay a naisarsarita iti dadduma a pasiente nga addaan umarngi a kapadasan . . . wenno kadagiti mangngagas a nakaimatangen kadagiti ginasut a kapadam a pasiente. . . .
“Nakisaritaakon kadagiti pinulpullo a padak a pasiente nga immay nagpatulong kadakami a mangngagas ngem nagawidda a mababain, makaunget, ken mabutbuteng. Mariknada a masakitda, ngem ti panangipapan ti doktor a ti sakitda ket sakit ti isip ti makapabuteng ken mangpapungtot laeng—saan a mapangnamnamaan. Ibagada kadakuada a saan unay a maawatan dagiti doktorda ti pudno a parikut. . . . Mamatitayo kadi a gapu ta dagiti sintomas ket karkarna ken naisalsalumina saanda a pudno? Ipapantayo kadi a dagiti panangusig ti laboratoriotayo mailasinna dagiti kabbaro a sakit agraman dagiti nabayagen? Ti saan a panagtalek kadagiti baro a kapanunotan kas kalakayen ti sangatauan; kasta met dagiti makadangran a pagbanagan ti kasta a di panagtalek.”—JAMA, Pebrero 27, 1991, panid 964.
Ti Pateg ti Panangbigbig iti Sakit
“Dagiti doktor a mangbusbos ti adu a tiempo a makisarsarita kadagiti pasiente nga addaan CFS makangngegda ti maulit-ulit nga estoria; ti pakasaritaan ti kadawyan nga ipadamag dagiti addaan CFS,” kinuna ni Dr. Allan Kind, maysa nga espesialista kadagiti makaakar a sakit. “Makunak kadakayo a ti Chronic Fatigue Syndrome ket pudno a sakit.”
Umad-adu a dodoktor ti umanamongen. Pinaregta ti The Female Patient dagiti mangngagas: “Agingga a maipasdek ti maysa a masinunuo a panangtakkuat ken maysa nga umno a panangagas, ti mangngagas ti addaan naisangsangayan a rebbengen a mangibaga kadagitoy a pasiente nga addaanda ti pudno a sakit, ken daytat’ saan a ‘parikut ti isip.’”
Makagunggona unay ti panangpasingked ti kaadda ti sakit iti pasiente. Idi kinuna ti maysa a doktor iti maysa a babai nga isut’ addaan CFS, kinunana: “Nagarubos dagiti luak.” Makabang-ar kenkuana ti panangipudno ti doktor a pudno ti sakitna, ken adda naganna.
Ngem, ania dagiti pakaigapuan ti CFS? Aniat’ impalgak ti panagsirarak?
[Kahon iti panid 7]
Dagiti Pakaibatayan iti Chronic Fatigue Syndrome
Kangrunaan a Pakaibatayan
1. Ti damo a rimsua a pannakabannog a napapaut ngem innem a bulan ken kissayanna ti kinaganaygay iti 50 a porsiento
2. Ti panangilaksid iti dadduma a panangagas wenno kasasaad iti panunot a pakaigapuan dagiti sintomas
Masinunuo a Pakaibatayan
Mangrugi dagiti sintomas bayat wenno kalpasan a rumsua ti pannakabannog
1. Bassit a gurigor
2. Panagpaparaw
3. Naut-ot a lymph nodes
4. Panagkapuy dagiti piskel
5. Panagut-ot dagiti piskel
6. Napaut a pannakabannog kalpasan panagwatwat
7. Panagsaksakit ti ulo
8. Panagut-ot dagiti susuop
9. Pannakasinga ti pannaturog
10. An-anayen ti sistema nerbio, kas ti panaglilipat, pannakaburibor, di maipamaysa ti panunot, panagleddaang
11. Kumaro (iti sumagmamano nga oras wenno al-aldaw)
An-anayen ti Bagi
1. Bassit a gurigor
2. Lumteg a karabukob
3. Panaglupoy dagiti lymph nodes
[Ladawan iti panid 8]
Masapul a mannakaawat dagiti doktor a mamaggidiat iti panagleddaang ken ti chronic fatigue syndrome