Tartarigagayan ti Sangatauan ti Maysa a Baro a Lubong
DAKDAKKEL ti panagtarigagay iti maysa a baro a lubong itatta ngem idi. Ti napalabas a walo a dekada dagiti gubat, derraaw, bisin, angol, krimen, ken polusion ket nakaam-amak a kasasaad. Tarigagayan ti sangatauan ti mariing iti maysa a baro a lubong iti talna. Iti panangipangagda itoy a tarigagay, rinugian dagiti papangulo ti lubong ti agsasarita maipapan iti panangpataud iti kasta a lubong.
Awan duadua nangnangeg wenno nabasbasayon dagiti palawag dagiti nalatak a lallaki a mangiwarwaragawag a dayta a baro a lubong ket asidegen. Kinuna ni presidente George Bush iti E.U. iti palawagna idi Setiembre 1991: “Ita a rabii, bayat a makitak ti makapagagar a pannakaibanag ti demokrasia iti aglawlaw ti lubong, nalabit—nalabit as-asidegtayon iti dayta baro a lubong ngem idi.”
Kas pammaneknek nga asidegen ti maysa a baro a lubong, itudo dagiti papangulo ti lubong ti panagpatingga ti Cold War iti nagbaetan dagiti nasion iti Daya ken dagiti nasion iti Laud. Kinapudnona, kasla mabang-aran ti lubong bayat ti pannakaalagad dagiti programa a mangkissay kadagiti armas. Ti panangkissay kadagiti nuklear nga armas pabilgenna ti namnama dagiti adu a tao maipaay iti maysa a baro a lubong iti talna ken kinatalged.
Idi Abril daytoy a tawen, inwaragawag ni George McGhee, ti katulongan a sekretario ti estado bayat ti administrasion ti pimmusayen a presidente ti E.U. a ni John F. Kennedy: “Addaantayon ti gundaway—kinapudnona, masapulen—ti mangaramid iti plano maipaay iti maysa a baro a lubong a sistema a naibatay kadagiti kabbaro a kapanunotan maipapan iti talged.” Kinunana pay: “Patiek a ti mapangnamnamaan a naballigi a baro a lubong a sistema agpannuray iti panangpabileg kadagiti singgalut ti internasional a komunidad.”
Kinuna ni McGhee a ti panangisardeng ti Francia kadagiti nuklear a panangsubok agingga ti ngudo iti 1992 ket “maysa a panangallukoy kadagiti dadduma a nuklear a pannakabalin a mangaramid met iti kasta.” Intudona met ti “panangikagumaan dagiti Russo a mangkissay kadagiti nuklear nga armasda ken binaybay-andan ti napeggad a kasasaad a kankanayon a nakasagana agpaay iti nalaka nga agballigi a puersa.”
Kasta met, iti maysa a gimong dagiti papangulo ti lubong idiay Londres idi Hulio 1991, pito kadakuada ti nagkuna a ti panagtitinnulongda idi gubat idiay Persian Gulf “pinatalgedanna ti abilidad ti internasional a komunidad nga agtignay a sangsangkamaysa ‘a mangisubli iti internasional a talna ken talged ken mangrisut iti supiat.’”
Ania a Kita iti Baro a Lubong?
Makaparegta amin daytoy. Ngem imtuodenyo ti bagiyo, Ania a kita ti baro a lubong ti inanamaen dagiti nasion a parsuaen? Maysa kadi a lubong nga awanan kadagiti armas, awanan iti gubat?
Sumungbat ni McGhee: “Ti America masapul a taginayonenna ti umdas a bileg ti armas tapno makipaset iti aniaman a nagkaykaysa a pannakidangadang ti buyot, wenno mangabak no di maliklikan ti gubat.” Gapuna saan nga itantandudo dagiti papangulo ti lubong ti naan-anay a panangikkat iti armas, wenno ti pannakidangadang ti buyot no, kas kinuna ni McGhee, “di maliklikan ti gubat.” Dagiti gobierno basta dida maikari ti maysa a baro a lubong nga awanan iti gubat. Kinapudnona, ammoda a dida makapataud iti kasta a lubong.
Kas pangarigan, kitaenyo ti napasamaken. Iti sidong ti paulo a “Ti Baro a Lubong nga Urnos” idi Mayo 17, 1992, nagsurat ti kolumnista iti New York Times, ni Anthony Lewis: “Iti panagbuyak iti telebision kadagiti ladawan iti agtintinnag a bomba iti [Sarajevo, Bosnia ken Herzegovina,] ken aguummong dagiti sibilian a mabutbuteng, pagarupek a saan pay a rimmang-ay ti sibilisasion nanipud idi naitinnag dagiti bomba ti Nazi idiay Rotterdam. Baro a lubong nga urnos kano.”
Ngem, malaksid iti pannakaikkat ti gubat, addada pay adu a parikut a masapul a marisut tapno makapataud iti makapnek a baro a lubong. Usigenyo ti di makaay-ayo a polusion nga in-inot a mangdaddadael iti angin, daga, ken dagiti baybaytayo; dagiti nabibileg a sindikato ti krimen ken dagiti saan a legal nga organisasion nga aglaklako ti droga a mangperdi iti sanikua ken salun-at dagiti minilion a tao; ti awanan ilala a pannakadadael dagiti natutudo a nalasbang a kabakiran a makagapu iti panagreggaay ti daga ken kamaudiananna agbanag iti panaglayus a mangdadael kadagiti mula.
Kasta met, agur-uray pay laeng ti pannakaagas dagiti nakaro a pisikal nga an-anayen, agraman ti sakit ti puso, kanser, AIDS, leukemia, ken diabetes. Ket dagiti ngay parikut maipapan iti kinapanglaw, kinaawan pagtaengan, kinakurang ti taraon ken danum, malnutrision, di pannakabasa ken pannakasurat, ken ti iyiingpisen iti ozone layer? Pudno, agtultuloy ti listaan. Dagitoy a narikut a parikut ket kasla naorasan a bomba a dandanin bumtak. Masapul a pasardengen ti tao ida itan sakbay a mapasamak dagiti agsasaruno a didigra a mabalin a mangiturong iti pannakapukawna. Makaibangon kadi iti maysa a baro a lubong iti umiso a tiempo a mangaramid iti daytoy?
Nakagaggaget nga ikagkagumaan dagiti organisasion ken kumperensia iti adun a tawen tapno marisut dagiti parikut ti daga. Kaskasdi, saan laeng nga umad-adu dagiti parikut no di ket tumataud dagiti baro ken narikrikut pay. Ti kadi saan a pannakabael ti tao a mangrisut kadagitoy kaipapananna nga awan ti mamaay ti panagtarigagay ti sangatauan iti maysa a natalna, natalged a baro a lubong? Makapagtalektayo a sumungbat iti saan! Pangaasiyo ta usigenyo no apay a kunaenmi daytoy.