Ipapatay Gaput’ Narasi a Paypayak

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! idiay Nigeria

Saan a gubat a dagus nga agbalin a paulo dagiti damdamag; ngem ginudasnan ti di naipadamag a minilion a biag. Saan a gubat a pagdadangadangan dagiti bomba ken bala; ngem no iti panagsagaba ken biag a napukaw, artapanna wenno lab-awanna dagidiay biag a kinettel ti gubat. Iti daytoy a gubat, ti ipapatay ket aggapu, saan a kadagiti kargo dagiti napigsa a bomba dagiti kabusor, no di ket kadagiti narasi a payak ti maysa a kabáyan a lamok.

RABII; nargaan ti turog ti sangakabbalayan. Nakastrek iti siled a pagturogan ti maysa a lamok, agkayabkab dagiti payakna iti 200 inggat’ 500 a daras iti kada segundo. Mawaw iti dara ti tao. Siiinayad a nagdisso iti takkiag ti maysa a barito. Yantangay 3/1,000 gramo laeng ti kalag-anna, saan nga agbaringkuas ti barito. Di agbayag, iyukuoknan ti kas ngipen ti ragadi nga adda iti nabudo a murdong ti ngiwatna nga isut’ pangtudokna iti kudil ti barito. Dua a bomba iti ulona ti mangsusop iti darana. Kabayatanna, agtartarayen kadagiti urat ti barito dagiti parasito ti malaria manipud iti glandula ti katay ti lamok. Nagbiit ti panagsusopna; awan narikna [ti barito]. Nagtayaben ti lamok a nabsog iti dara nga uray la namitlo ti dimmagsenanna. Sumagmamano nga aldaw kalpasanna, agngangabiten ken patay ti barito. Adda malariana.

Daytat’ pasamak a naulit-uliten iti rinibo a milion a daras. Imbungana ti nasaknap a panagsagaba ken ipapatay. Pudno unay a ti malaria ket naulpit ken nauyong a kabusor ti sangatauan.

Naannad a Panangsukimat iti Kabusor

Maysa kadagiti kangrunaan a natakuatan iti pannakidangadang maibusor iti malaria ket naammuan ti maysa a siruhano ti Armada ti Britania nga adda idiay India, saan a dagiti nalatak a sientista ti Europa. Impapan dagiti sientista ken doktor idi maika-19 a siglo, a maitunos iti kapanunotan iti naglabas a dua ribo a tawen, nga agmalaria dagiti tao gapu iti nabangsit nga angin a malang-abda manipud iti sagneb.a Maigiddiat, patien ni Dr. Ronald Ross a ti sakit ket maiyakar iti nagduduma a tao gapu kadagiti lamok. Uray pay kalpasan a naammuan a ti malaria ket gapu iti parasito nga agtartaray iti dara ti tao, intultuloy dagiti managsirarak nga ammuen dagiti pamalatpatan iti angin ken danum kadagiti sagneb. Kabayatanna, ineksamin ni Dr. Ross ti tian dagiti lamok.

No usigen ti kadaanan a kagawaan ti laboratorio nga inusarna, adda rigrigat idi ti panangeksamin iti tian dagiti lamok. Bayat ti panagtrabahona, isut’ nagaaribungbungan ti pinangen a lamok ken sepsep, determinado, sigun ken Ross, nga ibalsan ti bagbagida “gapu iti ipapatay ti gagayyemda.”

Kamaudiananna, idi Agosto 16, 1897, natakuatan ni Ross iti aglawlaw ti tian ti lamok nga anopheles, dagiti nagtitimbukel nga organismo a nagpardas ti panagdakkelda iti agpatnag laeng. Dagitoy dagiti parasito ti malaria!

Naragsakan unay, insurat ni Ross iti kuadernona a natakuatannan ti palimed a mangispal iti “linaksa a tattao.” Insuratna met ti maysa a bersikulo manipud ti libro ti Biblia a Corinto: “Adino ti yanna, O patay ti panagballigim? Adino ti yanna, O patay ti panniludmo?”​—Idiligyo ti 1 Corinto 15:55.

Dagiti Panangdangran ti Malaria

Ti natakuatan ni Ross ket maysa a pangrugian iti pannakidangadang maibusor ti malaria, maysa a nakatulong iti panangrugi ti umuna a kangrunaan a pangparmek ti sangatauan maibusor ti sakit ken dagiti insekto a mangiyakar iti dayta.

Iti intero nga historia, nakaro ken napaut unay dagiti panagsagaba ti sangatauan maibusor ti malaria. Paneknekan dagiti hieroglyphic ken papiro ti Egipto ti panangpapatay ti malaria 1,500 a tawen sakbay ti iyaay ni Kristo ditoy daga. Sinaplitna dagiti napintas a siudad iti tanap ti kadaanan a Grecia ken pinapatayna ni Alejandro a Dakkel kabayatan ti kinaagtutubona. Inkisapna [ti kaaduan nga umili] dagiti siudad ti Roma ken inabugna dagiti nabaknang kadagiti nangato a disso. Kabayatan ti Krusada, ti Guerra Sibil ti America, ken ti dua a gubat sangalubongan, ad-adut’ pinapatayna ngem kadagiti adu a nasaknap a panagbabakal.

Idiay Africa, ti malaria ti makagapu iti pannakanagan ti West Africa kas ti “Tanem Dagiti Puraw a Tao.” Kinapudnona, ti sakit ti nanglapped iti pannakisalisal ti Europa a mangsakop iti Africa nga uray la improklama ti maysa nga unibersidad idiay West Africa a ti lamok ket maysa a banuar ti pagilian! Idiay Central America, ti malaria ti nakatulong a nangpaay iti panagregget ti Francia a mangbangon iti Panama Canal. Idiay South America, iti pannakaipasdek ti riles ti tren idiay Mamoré-Madeira, Brazil, naipadamag nga iti kada riles a naikabil, maysa a biag ti kinettel ti malaria.

Ti Panagregget a Mangparmek

Dagiti pangontra iti lamok, ngem saan a maibusor ti malaria inabutdan ti rinibo a tawen. Idi maika-16 a siglo K.K.P., inusar dagiti Egipcio ti lana ti kayo a Balanites wilsoniana kas pangpaksiat iti lamok. Sangaribo a tawen kalpasanna, insurat ni Herodotus a no rabii ibitin dagiti Egipcio a dumadaklis dagiti iket kadagiti pagiddaanda tapno saan ida a kagaten dagiti insekto. Sangapulo ket pito a siglo kalpasanna, impadamag ni Marco Polo a dagiti nabaknang nga umili ti India maturogda kadagiti katre nga addaan mangsalaknib a kurtina a maiserra no rabii.

Sadinoman, nakatakkuat ti tattao kadagiti gagangay a remedio nga agkurri unay. Iti nasurok a 2,000 a tawen, naagasan ti malaria idiay China babaen ti mula a qinghaosu, a natakuatan manen kadagiti nabiit pay a tawen. Idiay South America, inusar dagiti Indian ti Peru ti ukis ti kayo a cinchona. Idi maika-17 a siglo, ti cinchona ket naipatulod idiay Europa, ken idi 1820, dua a parmaseutika a taga-Paris, Francia ti nakapespes manipud iti dayta iti alkaloid a maawagan kinina.

Kabbaro a Pangontra

Saan unay a naapresiar idi ti pateg ti kinina a panglapped ken pangagas iti malaria, ngem idi tiemponan, nagbalin daytan a rekomendado nga agas iti sangagasuten a tawen. Sa, idi rugrugi ti maikadua a gubat sangalubongan, sinakup dagiti tropa ti Japan dagiti lugar idiay Adayo a Daya a namulaan iti cinchona. Ti nakaro a kinakirang ti kinina idiay Estados Unidos nagresulta iti naannad a panagsirarak tapno mapataud ti maysa a sintetiko nga agas ti malaria. Ti imbungana isut’ chloroquine, natalged nga agas, nabirtud, ken nalaka a patauden.

Dagus a nagbalin ti chloroquine kas ti kangrunaan a pangontra iti malaria. Naiyam-ammo met idi 1940’s ti insektisidio a DDT, maysa a nasamay a pangpaksiat kadagiti lamok. Saan laeng a lamok ti paksiaten ti DDT bayat ti pannakaipugsitna no di ket ti nabatbati nga agnebna kadagiti diding a napugsitan ti mangpapatay met iti [dadduma pay nga] insekto.b

Nasayaat a Pangpaksiat

Kalpasan ti maikadua a gubat sangalubongan, inorganisar dagiti sientista a nakatakuat iti DDT ken ti chloroquine ti maysa a sangalubongan a pangpaksiat iti malaria ken lamok. Nagkadua ti saklawen ti pannakidangadang​—agas ti usaren a pangpapatay iti parasito nga adda iti bagi ti tao, bayat a ti nasaknap a pangipugsit kadagiti insektisidio ti mangikisap kadagiti lamok.

Ti kalat ket naballigi unay. Naminpinsan a naparmeken ti malaria. Indauluan ti kabuangbuangay idi a World Health Organization (WHO) ti panangparmek, a pinagbalinna ti programa a panangparmek [iti malaria] a kangrunaan a kalatna. Kuarta ti nangsuporta iti panagregget. Iti nagbaetan ti 1957 ken 1967, nangbusbos dagiti pagilian iti 1.4 bilion a doliar iti sangalubongan a kampania. Nakaskasdaaaw dagiti nasapa a resultana. Naparmek ti sakit idiay Europa, North America, ti Union Soviet, Australia, ken dadduma a pagilian ti South America. Malagip ni Propesor L. J. Bruce-Chwatt, maysa a beterano a manangparmek iti malaria: “Narigat unay nga iladawan ita ti kasta la unay a panagregget a tinignay idi ti programa a pangparmek [iti malaria] iti intero a lubong kabayatan dagidi natalna a panawen.” Maparparmek idin ti malaria! Impannakkel ti WHO: “Asidegtayon a maparmek ti malaria.”

Panagsubli ti Malaria

Ngem napaay ti balligi. Dagiti kaputotan dagiti lamok a nakalasat iti kemikal a manangikisap ket pimmigsat’ resistensiada kadagiti insektisidio. Saanen a maikisap ida ti DDT a kas idi. Kasta pay met a pimmigsat’ resistensia dagiti parasito nga addan kadagiti tao maibusor iti chloroquine. Dagitoy ken dadduma pay a parikut ti nakaskasdaaw a rimsua iti dadduma a daga a kaslattay’ sigurado idin ti balligi. Kas pangarigan, idiay Sri Lanka, lima laeng a tawen kalpasan ti naipagarup a naan-anay a pannakaparmek ti malaria idi 1963, napasaranna [manen] ti maysa nga epidemia a nangsaplit iti minilion.

Idi 1969, inaklonen ti adu a ti malaria ket maysa a kabusor a di maparmek. Imbes a ti sao a “panangpaksiat,” nagminar ketdin ti termino a “panangkontrol.” Aniat’ kaipapanan ti “panangkontrol”? Ilawlawag ni Dr. Brian Doberstyn, hepe ti malaria unit ti WHO: “Ti laeng maaramidantayon isut’ panangpadas a mangpabassit iti bilang dagiti matmatay ken agsagsagaba.”

Isennaay ti maysa pay nga opisial ti WHO: “Kalpasan dagiti panagregget a mangparmek iti malaria idi 1950s ken ti pannakausar ti DDT a pangpaksiat kadagiti insekto, simmadut ti internasional a komunidad a mangparmek iti malaria. Ti kinapanglaw, kurang nga infrastraktura, ti pangontra [dagiti insekto] kadagiti agas ken insektisidio ti nangituggod iti ilalanlan ti sakit. Kinapudnona, pinarmeknatayo ti sakit.”

Maysa pay a rason isut’ panagsardengen dagiti kompania ti agas iti panagsirarakda. Kinuna ti maysa a sientista ti malaria: “Ti parikut a ta [ti panagsirarak] sapulenna ti adu a kuarta, ngem awan ganansia ken uray la pammaregta.” Wen, nupay adun ti balligi, saan pay laeng a nagpatingga ti dangadang maibusor iti malaria. Nupay kasta, itudo ti Biblia nga asidegen ti tiempo a “ti agtaeng dinanto kunaen: ‘Masakitak.’” (Isaias 33:24) Iti daytanto la a panawen a ti sakit ken ipapatay dinton dumteng gapu iti narasi a paypayak.

[Dagiti Footnote]

[Kahon iti panid 14]

Lamok Kontra Tao

Agpegpeggad unay ti gistay kaguddua ti sangatauan, nasurok sangagasut a pagilian, nangruna idiay tropiko. Ti Africa ti nangnangruna a baluartena.

Naammuan a makilugan dagiti lamok kadagiti eroplano manipud kadagiti tropiko a lugar ken inimpektaranda dagiti agnanaed iti asideg dagiti internasional nga eropuerto.

Dagiti Matay. Saplitenna ti 270 milion iti kada tawen, papatayenna ti inggat’ 2 milion. Biktimaenna a nangnangruna dagiti masikog ken ubbing, iti promedio a dua nga ubbing ti papatayenna iti kada minuto.

Biktimaenna dagiti sangaili kadagiti lugar ti tropiko. Iti kada tawen, agarup 10,000 nga “imported” a kaso ti malaria ti naipadamag idiay Europa ken nasurok a 1,000 idiay North America.

Dagiti Taktika. Kadawyan a rabii ti panagkagat ti kabáyan (anopheles) a lamok kadagiti tao. Maiyakar met ti malaria babaen ti panangiyalison iti dara ken, no dadduma, babaen iti namulitan a dagum [ti indieksion].

Kadagiti kallabes laeng a tawen a naaddaan ti sangatauan iti pannakaammo ken pamay-an a mangparmek iti dayta. Agpapan pay iti nagkaysa a panagregget ti 105 a pagilian a mangpadpadas a mangparmek iti saplit, maab-abak ti sangatauan.

[Kahon/Ladawan iti panid 15]

Agannad iti Panangkagat Dagiti Lamok

Maturogkayo a nakamoskitero. Dagiti moskitero a naiyuper iti insektisidio ti kasayaatan.

Paandarenyo ti air condition iti rabii no adda dayta, wenno maturogkayo iti siled a dagiti tawa ken ruangan ket adda screen-da. No awan dagiti screen, pagtalinaedenyo a nakaserra dagiti ruangan ken tawa.

Nupay sarsardam, maibalakad nga agbadokayo iti atiddog ti imana ken agpantalon. Araken ti lamok dagiti nasudi a kolor.

Aprosanyo ti paset ti bagiyo a saan a makawesan iti pangontra ti lamok. Pilienyo ti addaan diethyltoluamide (deet) wenno dimethyl phthalate.

Agusarkayo iti pagpugsit ti lamok, insektisidio, wenno katol.

Gubuayan: World Health Organization.

[Credit Line]

H. Armstrong Roberts

[Kahon iti panid 16]

“Awan Giddato a Pangparmek iti Sakit”

Nupay kasla awan ti naan-anay a panagballigi, agtultuloy latta ti pannakidangadang maibus or iti malaria. Iti maysa nga internasional a kumperensia maipapan ti malaria idiay Brazzaville, Congo, idi Oktubre 1991, kinalikaguman dagiti pannakabagi ti WHO ti pannakapasardeng ti “sumaksaknap a panagduadua” ken insingasingda ti baro a sangalubongan a panagkaykaysa a mangkontrol iti malaria. Kasanot’ kaballigi dagita a panagregget?

“Awan giddato a pangparmek iti malaria,” kinuna ti direktor-heneral ti WHO a ni Hiroshi Nakajima itay nabiit. “Rumbeng ngarud a parmekentay dayta iti adu a pamay-an.” Adtoy dagiti tallo a pamay-an a nabiit pay a nangallukoy iti interes ti kaaduan:

Bakuna. Adun a tawen a sirsiraraken dagiti sientista ti bakuna maibusor iti malaria, ket masansan nga ipadamag ti media dagiti “balligi” iti daytoy a panagsirarak. Tapno makorehir ti di umno a panangnamnama, mamakdaar ti WHO maibusor ti “panagpanunot nga addanton pangontrat’ malaria a bakuna iti masanguanan.”

Maysa kadagiti parikut iti pannakapataud ti bakuna isut’ napigsa a resistensia ti parasito ti malaria a mangliklik iti panagregget ti immune system ti tao a mangpapatay iti dayta. Uray pay kalpasan ti adu a tawen a naulit-ulit a panagkidarna, limitado laeng ti resistensia ti tao iti sakit. Kuna ni Dr. Hans Lobel, maysa nga epidemiologo ti U. S. Centers for Disease Control idiay Atlanta: “Saan a pumigsa ti resistensiayo kalpasan ti sumagmamano laeng a panagkidar. Isu a [kabayatan ti pannakapataud ti maysa a bakuna] padasenyo a gun-oden ti tulong iti nakaparsuaan.”

Agas. Gapu iti pumigpigsa a resistensia ti parasito ti malaria kadagiti agas, iyam-ammo ti WHO ti maysa a baro nga agas a naawagan arteether, manipud iti tubbog ti maysa a mula idiay China a qinghaosu.c Mangnamnama ti WHO a ti qinghaosu ket mabalin a gubuayan ti interamente a baro a kita ti agas a nagtaud iti mula, a mabalin a magun-odan ti sangalubongan iti uneg ti sangapulo a tawen.

Moskitero. Epektibo pay laeng daytoy dua ribo ti tawennan a pangsalaknib maibusor kadagiti lamok. Masansan a rabii ti panagkagat dagiti lamok, ket ti moskitero papanawenna ida. Kaaduan nga epektibo a moskitero ket naiyuper iti maysa nga insektisidio, kas ti permethrin. Ipakita dagiti panagadal idiay Africa a kadagiti away a nakaiwarasan dagiti naiyuper a moskitero, bimmaba iti 60 porsiento ti bilang dagiti matmatay ti malaria.

[Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 17]

Panagbiahe iti Tropiko a Lugar?

No planoyo ti agbiahe iti lugar a nagraira ti malaria, rumbeng nga aramidenyo dagiti sumaganad:

1. Konsultaen ti doktoryo wenno maysa a center a pagbakunaan.

2. Surutenyo a naimbag dagiti naited a pammilin, ket no agtomtomarkayon iti agas ti malaria, itultuloyyo dayta iti uppat a lawas kalpasan iti ipapanawyo iti lugar a nagraira ti malaria.

3. Salaknibanyo ti bagiyo tapno dinakay kagaten ti lamok.

4. Ammuenyo dagiti sintoma ti malaria: gurigor, sakit ti ulo, panagsakit dagiti piskel, panagsarua, ken/wenno panagibleng. Laglagipenyo nga agkidarto laeng ti malaria makatawen kalpasan ti ipapanawyo iti nakaalaanyo ti malaria nupay nagtomtomarkayon iti kontra-malaria nga agas.

5. No madlawyo dagiti sintoma, agpadoktorkayo. Nabiit ti ikakaro ti malaria ken mabalin a patayennakayo iti kurang a 48 nga oras kalpasan ti panagkidar dagiti sintoma.

Gubuayan: World Health Organization

[Picture Credit Line iti panid 13]

H. Armstrong Roberts