Panangmatmat iti Lubong
Ti Sangalubongan nga Impluensia ti TV
Kasanot’ kinalatak ti telebision iti sangalubongan? Sigun iti International Herald Tribune, adda nasuroken a maysa a bilion a TV iti intero a lubong, 50 porsiento nga ad-adu ngem iti napalabas a lima a tawen. Kadagiti pagtaengan idiay Japan, ad-adu ti TV ngem kadagiti kasilias nga addaan inidoro. Kaguddua laeng kadagiti pagtaengan idiay Mexico ti addaan telepono, ngem gistay tunggal maysa a pagtaengan ti addaan TV. Ket adu nga Americano ti addaan 25 wenno 30 a channel ti TV a pagpilian. Kunaen ti Tribune: “Kasta la unay ti epekto daytoy sangalubongan nga impluensia ti TV iti kultura, politika, ken ekonomia. . . . Agdanag ti dadduma a ti nalaus a panagbuya iti TV ti mangpukaw iti gaganaygayan ti lubong nga agbasa, a napasamaken iti dua a kaputotan dagiti Americano.”
Saan a Natalged ti Dara ti Kakabagian
Imbutaktak ti maysa a panagadal ti gobierno iti nasurok a maysa a milion a naidonar a dara iti lima a kadakkelan a paset ti Estados Unidos, ti kinaulbod ti kadawyan a pagarup a nataltalged ti dara nga indonar ti gagayyem wenno kakabagian ngem kadagiti di am-ammo. Kas pangarigan, impakita ti maysa a panagsukimat a 2.6 porsiento iti dara nga indonar dagiti kabagian ken gagayyem ti namulitan iti hepatitis B, no idilig iti 1.8 porsiento manipud kadagiti di am-ammo a nagidonar. Naammuan met a ti indonar dagiti kabagian ken gagayyem ti namulitan unay iti syphilis, hepatitis C, ken maysa a mangpataud-kanser a mikrobio, ti HTLV-1 (Human T-cell Lymphotrophic Virus-1). Kinuna ni Lyle Petersen ti Federal Centers for Disease Control and Prevention: “Saanka a natalged no kiddawem ti dara dagiti gayyem wenno kabagiam.”
Panangisagmak ti Daga iti Pakadadaelanna
Ti madama a mainayon iti tinawen a populasion ti lubong ket gistay 100 a milion, ket napattapatta nga inton tawen 2050, ti populasion ti lubong ket 10 a bilion, kunaen ti maysa a report iti British Medical Journal. Nangipaulog ti Royal Society of London ken ti U.S. National Academy of Science iti maysa a damo a nagkaysaanda a deklarasion nga agkunkuna a ti kasta a panagadu ti mangyeg iti awan remedionan a pannakadadael ti aglawlaw. Pudno unay daytoy nangruna no dagiti napanglaw a pagilian, a yan ti kasta unay a panagadu, ti mangrarit iti kinabaknangda a kas ti ar-aramiden dagiti nabaknang a pagilian. Insingasing dagiti akademia a maaddaan koma ti nagkaysa nga annongen ti siensia ken teknolohia ngem kinunada a saan nga isuda laeng ti nainsiriban a pagtalkan a “mangrisut kadagiti parikut a pinarnuay ti napartak a panagadu ti tao, panangrarit iti kinabaknang [ti daga], ken makadangran nga ar-aramid ti tao.” No awan panagbalbaliw, kinuna ti deklarasion a “mabalin a saan a kabaelan ti siensia ken teknolohia a lapdan ti awan remedionan a pannakadadael ti aglawlaw wenno ti agtultuloy a kinapanglaw ti adu ditoy lubong.” Kinuna ni Sir Michael Atiyah, presidente ti Royal Society of London, “No ditay mangaramid kadagiti nainget a solusion a mangtengngel [ti panagadu] ti populasion, awanton ti mamaaay ti amin.”
Di Pulos Simmangpet a Tulong
Aminen ni Ferhat Yunes, bise presidente ti Development Bank ti Africa a 7 porsiento laeng iti tulong ti sangalubongan tapno makissayan ti bisin ken kinapanglaw ti Africa ti nakadanon kadagiti nakaisangratanna. Kimmaro pay daytoy a trahedia gapu iti nakaay-ay-ay a kasasaad ti minilion nga ubbing ti Africa. Ipadamag ti diario nga El País ti España nga iti intero a kontinente ti Africa, adda 30 milion nga ubbing a [sinaplit ti] malnutrision ken 40 milion pay ti natiltil. Insingasing dagiti pannakabagi ti 44 a pagilian ti Africa a nagmimiting idiay Dakar, Senegal, ti pannakabaliw ti pannakaiwaras ti tulong ken ti panangkissay iti gastos ti depensa kas dua a kangrunaan nga addang a mangpasayaat iti kasasaad dagitoy nga ubbing.
Tapuk ti Africa
Kunaen dagiti sientista a makagunggona iti dadduma a paset ti daga ti tapuk ti Africa nga aggapu iti tanap ken kakaykayuan nga intayab ti nabara, napigsa nga angin. Ipadamag ti International Herald Tribune a gapu iti naunday a tikag idiay makin-abagatan nga Africa, minilion a tonelada a daga ti Africa ti nagbalin a napuskol a tapuk idi 1992 laeng. Kaaduan iti tapuk ket agtinnag idiay Atlantic Ocean a mangipaay iti mineral—nangruna ti kasapulan unay nga iron—kadagiti plankton ken krill nga isuda ti umuna iti food chain. Maiyangin idiay Americas ti dadduma a tapuk. Ipakita dagiti panagadal idiay nalangto a kabakiran ti Amazon a tumultulong ti tapuk ti Africa a mangpasayaat iti daga sadiay. Kunaen ni Dr. Michael Garstang ti University of Virginia nga “ipakita ti pannakaitayab ti tapuk ti Africa idiay Atlantic ken iti Americas no kasano kasaknap ken kalawa ti panagpannuray ti ecosystem iti maysa ken maysa. Ti mensahe a ta ti planetatayo ket buklen ti adu a nagkikinnawing ken agpanpannuray iti maysa ken maysa a sistema a saantay pay unay maawatan. Mangrugrugitay pay laeng nga ammuen ti sumagmamano kadagitoy a banag.”
Agsardeng ti Pannakaipablaak Dagiti Magasin ti Relihion
Ireport ti kaaw-awat a damag ti Associated Press a “nagsardengen ti pannakaipablaak ti dua kadagiti kaunaan a magasin ti relihion ti pagilian, ti American Baptist ken Christian Herald. Agpadpada nga imbaga ti 115-ti-tawenna a Christian Herald, a nangrugi idi 1878 idiay Chappaqua, N.Y., ken ti 189-ti-tawennan nga American Baptist, a ti damo a ruarna ket idi 1803, a rumasrasayen ti pannakaiwarasda.” Maysa a diario ti maisukatto iti binulan nga American Baptist, nga adda idiay Valley Forge, Pennsylvania. Nupay kasta, maysa a magasin ti relihion idi a panawen, ti The Watchtower, ti nagtultuloy a naipablaak. Nangrugi a naipablaak idi 1879 idiay Pittsburg, Pennsylvania, nga addaan sirkulasion nga 6,000 a kopia iti Ingles, ngem itan ti The Watchtower ket maipablaak iti mamindua iti kada bulan iti 112 a pagsasao ken addaan sirkulasion a 16,400,000 a kopia iti kada ruarna.
Kinaranggas Kadagiti Eskuelaan
Pinadas nga ammuen ti maysa a nasaknap a surbey dagiti 169 nga eskuelaan idiay Hamburg, Alemania, dagiti makagapu iti kumarkaro a kinaranggas kadagiti institusion a pagadalan. Apay nga ipadpadamag dagiti eskuelaan ti ilalanlan ti panagtakaw, panangam-ames, panangdangran, ken panangrames? Sigun iti diario a Frankfurter Allgemeine Zeitung, dinakamat dagiti napagsaludsodan nga estudiante dagiti kangrunaan a makagapu nga isut’ kinaranggas iti media, pannakabaybay-a idiay pagtaengan, di pagkikinnaawatan kadagiti gangannaet nga estudiante, ken ti pannakapaksuy idiay eskuelaan. Intudo pay met ti surbey ti sumagmamano a rason a manglapped iti pannakarisut ti kinaranggas idiay eskuelaan. Kas pangarigan, naammuan a kadawyan a di ammo dagiti ubbing ken agtutubo no aniat’ basol wenno dakes ken managimbubukodanda unay, mangidumduma, ken awan panangikabilanganda. Ket ibilang ti adu a nagannak a gagangay a ti panangranggas ti mangrisut kadagiti riri ken isursuroda dagiti annakda a bumales ken ikanawa ti bagbagida.
Inulaw ti Nektar
Aniat’ mapasamak no agaaripuno dagiti uyokan iti immalsem a nektar? Kasda la nabartek. Di ammo ti dadduma ti pagawidanda, ket dagidiay makaawid ti masansan a mapawilan a sumrek iti balayda gapu iti karkarna a kababalinda. Ipadamag ti inaldaw a diario ti España nga El País a no dida matay iti kalam-ekna, ti nakaro unay a kinabartekda kissayanna ti uray la kaguddua iti [kawatiwat ti] biagda. Ngem iti kaso dagiti uyokan, saanda a nakaisigudan ti mabartek. Kas inlawlawag ni Errol Hassan ti University of Queensland, Australia, ti ingangato ti temperatura ti mangpaalsem iti taraonda a nektar ken mangpataud iti alkohol.
Nalmeng a Peggad
Kunaen ti maysa nga artikulo ti The New York Times a “di umiso a kunaen kadagiti managsigarilio a nasalun-atda no naisarangda iti nakaro a peggad ti pannakaatake ti puso.” Apay? Gapu ta ti panangdangran ti panagsigarilio kadagiti babassit nga urat ti pusoda (dagiti arterioles) ket saan a makita kadagiti kadawyan a pannakasukimat ti puso. Isu a no mabannog ken madanagan dagiti managsigarilio, agkurang ti pusoda iti dara, nga ad-adda a mangisarang kadakuada iti pannakaatake ti puso. Impakita ti maysa a panagadal idiay Iowa Heart Institute sadi Des Moines a pudno daytoy nupay di agtabako ti managsigarilio ket lalo a kumaro ti parikut kabayatan ti panagsigarilio. No mabannog, aglukat dagiti arterioles ti puso ken mabaelanda ti mangpataray iti dara iti uppat a daras nga ad-adu ngem iti kadawyan [a kabaelan] ti puso. Ngem no kadagiti managsigarilio, ti panagtaray ti dara ket makissayan iti 30 porsiento.
Baro a Pamay-an ti Panangawis
“Dagiti advertisment iti TV a mangipabuya kadagiti madre nga agtabtabas iti ruot ken papadi nga agay-ay-ayam iti basketball ket paset ti kabbaro a pangawis ti Iglesia Katolika a mangpaadu iti bumasbassit a bilang dagiti klero,” ipadamag ti diario a The West Australian. “Ti 30-segundo a pakaammo . . . ipakitana ti agtutubo a papadi ken mamadre a pagsasaritaanda ti annongenda bayat nga agtabtabasda ti ruot, makitienda, agay-ay-ayam ken sumarungkar kadagiti ospital ken pagbaludan.” Kinuna ti padi a ni Brian Lucas, pannakangiwat ti Iglesia Katolika ti Sydney, a dagiti madre ken papadi ket masansan a mabuybuya idi a nakaiggem iti kandela ken nakatakder iti sango ti natirad-atepna a simbaan ket daytoy a kampania ti tumulong iti dadduma a matmatan ida kas gagangay a tattao. Dagiti advertisement iti TV ket maipabpabuyan idiay Melbourne ken maipabuyanto pay iti dadduma nga estado ti Australia no makitanto a naballigi.