TV—Ti “Nasikap a Mannursuro”

TI TELEBISION ket mabalin nga epektibo nga instrumento iti panangisuro. Babaen iti dayta, makasursurotayo maipapan kadagiti lugar ken tattao a nalabit ditay pay pulos napaspasiar. No ar-arigen, makapasiartayo kadagiti bakir iti tropiko, kadagiti kayeluan ken kaniebian nga asideg iti kaamiananan ken kaabagatanan a paset ti daga, kadagiti tapaw ti bantay ken kaunggan ti baybay. Mabuyatayo dagiti makapainteres unay a lubong dagiti atomo ken bituen. Mabuyatayo ti damdamag bayat a mapaspasamak dagitoy iti dadduma a pagilian. Makagun-odtayo iti nauneg a pannakaawat mainaig iti politika, historia, agdama a pasamak, ken kultura. Ipabuya ti telebision ti kabibiag ti tattao bayat a sarsarangtenda ti rigat ken bayat a sagsagrapenda ti kinaragsak. Manglinglingay, mangisuro, ken mangimpluensia pay ketdi.

Nupay kasta, saan a nasayaat wenno saan a makagunggona ti isuro ti adu kadagiti programa iti telebision. Nalabit a ti kaingetan a pammabalaw ket aggapu kadagiti tattao a mangkonkondenar iti adu ken detalyado a pannakaipabuya ti kinaranggas ken sekso iti TV. Kas pagarigan, naammuan iti maysa a panagadal iti Estados Unidos a dandani 2 iti 3 a programa iti TV ti aglaon kadagiti eksena ti kinaranggas, nga agpromedio iti innem iti kada oras. Inton nataenganen ti maysa nga agtutubo, nakabuyanton iti rinibu nga eksena ti kinaranggas ken panangpapatay. Nagadu met ti mabuya a mainaig iti sekso. Ti dua a kakatlo kadagiti amin a programa iti TV iramanna dagiti saritaan maipapan iti sekso. Ti 35 a porsiento iramanna dagiti seksual a tigtignay, a kaaduanna a maiparang kas gagangay ken saan a makadangran ken ar-aramiden pay dagiti saan nga agassawa.a

Iti intero a lubong, matartarigagayan unay dagiti programa a mangitampok iti sekso ken kinaranggas. Dagiti pelikula ti America, a maipabuya iti TV inton agangay, ket naglaka a mailako kadagiti kompania ti telebision iti nadumaduma a pagilian. Kadagitoy a pelikula, saan a masapul a nasayaat ti panagaksion dagiti artista wenno nainsiriban ti pannakaputar ti estoria, sa nalaka la a maawatan dagitoy. Tapno magustuan ti agbuybuya, kasapulan laeng a maitampok dagiti eksena ti panagraranget, panangpapatay, naisangsangayan a ladawan wenno uni, ken sekso. Ngem tapno agpaut ti interes dagiti agbuybuya, kasapulan dagiti panagbalbaliw. Naglaka a mauma dagiti agbuybuya no awan ti baro a makitada; ti makapainteres ket agbalin a gagangay laengen. Tapno agtultuloy ti interes dagiti agbuybuya, dagiti agar-aramid iti pelikula pagbalinenda nga ad-adda a makapakigtot ken makapagagar dayta babaen ti panangpaaduda kadagiti eksena ti kinaranggas ken panangaramidda a mas detalyado, makapagartem, ken sadistiko dagiti linaonna.

Ti Debate Maipapan Kadagiti Epekto ti TV

Ania dagiti epektona kadagiti tattao no itultuloyda ti agbuya iti kinaranggas ken sekso iti TV? Kuna dagiti kritiko a dagiti managbuya iti kinaranggas agbalinda nga agresibo ken saan unay a mannakipagrikna kadagiti aktual a biktima ti kinaranggas. Kunada pay a dagiti pabuya a sekso ti mangiparegta iti imoralidad ken mangtagibassit kadagiti moral a pagalagadan.

Ti kadi TV ti kangrunaan a makinggapuanan kadagita nga epekto? Dayta a saludsod ket sibabara a napagdedebatean iti adun a dekada; ginasut a panagadal ken rinibribun a libro ken artikulo ti nangusig iti dayta. Ti maysa kadagiti kangrunaan nga isyu iti debate ket narigat a paneknekan a ti maysa a banag ti pakaigapuan ti sabali—kas pagarigan, a ti panagbuybuya ti maysa nga ubing iti kinaranggas iti TV ti mamagbalinto kenkuana nga agresibo. Makakarit no dadduma ti panangpaneknek a ti kinaagresibo ket epekto ti panagbuybuya iti kinaranggas. Kas panangyilustrar: Kas pagarigan ta damom a tomaren ti maysa nga agas. Kalpasan ti sumagmamano nga oras, mariknam nga aggagatelen ti kudilmo. Iti kasta a kasasaad, nalaka nga ibaga a ti agas ti makagapu ti panaggagatelmo. Ngem no dadduma, in-inut a tumaud ti panaggagatel. No kasta, saan a kaskarina nga ibagam a ti maysa nga agas ti makagapu iti panaggagatel, yantangay nagadu ti makagapu iti dayta.

Umasping iti dayta, narigat a paneknekan a ti krimen ken ti makaparurod a kababalin ket epekto ti kinaranggas a maipabpabuya iti telebision. Adu a panagadal ti mangipasimudaag nga adda kasta a koneksionda. Malaksid iti dayta, adda dagiti kriminal a nangibaga a nagbalbaliw ti kababalinda ken nagbalinda a naranggas gapu kadagiti nabuyada iti TV. Iti sabali a bangir, maipaspasango dagiti tattao iti adu nga impluensia. Mabalin a ti kinaagresibo ket epekto met dagiti naranggas nga ay-ayam iti video, prinsipio nga an-annuroten dagiti aggagayyem ken ti maysa a pamilia, agraman ti pangkaaduan a kasasaad iti biag.

Di ngarud pakasdaawan nga agduduma dagiti panangmatmat. Insurat ti maysa a sikologo a taga-Canada: “Ti nasientipikuan nga ebidensia nalawag a saanna nga ipakita nga agbalin a naranggas wenno di mannakipagrikna dagiti tattao no agbuyada iti kinaranggas.” Nupay kasta, kinuna ti American Psychological Association Committee on Media and Society: “Talaga nga awan duadua a dagiti tattao a kanayon nga agbuya iti kinaranggas iti telebision ket ad-adda nga agresibo ken napampanuynoyda iti kasta a kababalin.”

Utobem ti Maipapan iti TV

Laglagipem a pagdedebatean dagiti eksperto ti maipapan iti ebidensia—no mapaneknekan met laeng nga agbalin nga agresibo ti tao a managbuya iti kinaranggas. Ngem manmano ti mangibaga nga awan ti epekto ti telebision iti panagpampanunot ken kababalintayo. Utobem daytoy. Ti maysa laeng a retrato mabalin a pagpungtoten, pagsangiten, wenno paragsakennatayo. Matukay met ti riknatayo no makangngegtayo iti musika. Dagiti sasao, uray kadagiti babasaen ket pagpanunoten, tukayen, ken tignayennatayo met. Anian a nabilbileg pay ngarud ti epekto kadatayo dagiti nabiag a ladawan, musika, ken mayebkas a sasao a sisisigo a napagmaymaysa! Di pakasdaawan a makasulisog unay ti telebision! Sa naglaka pay met ti maaddaan iti dayta. Kuna ti maysa a mannurat: “Awanen ti aniaman a baro a pamay-an a mangyallatiw kadagiti kapanunotan nga addaan iti kasta kabileg nga epekto iti sibilisasion, uray sipud idi nasursuro ti tao nga isurat ti kapanunotanna.”

Mangbusbusbos dagiti negosio iti binilion a doliar iti adbertismen agsipud ta ammoda a nalaka a maimpluensiaan dagiti agbuybuya iti makita ken mangngegda. Saanda a mangbusbos iti kasta kadakkel a kuarta no saanda a sigurado nga epektibo ti adbertismen. Gutugotenna dagiti tattao a gumatang kadagiti produktoda. Idi 2004, gimmastos ti The Coca-Cola Company iti 2.2 a bilion a doliar iti panangipakaammona kadagiti produktona iti intero a lubong babaen kadagiti pagbasaan, radio, ken telebision. Nagballigi kadi dayta a panagpuonan? Iti dayta a tawen, nakaganansia ti kompania iti dandani 22 a bilion a doliar. Ammo dagiti agpapaaramid kadagiti adbertismen a ti maminsan laeng a panangipakaammo iti produktoda saanna nga apektaran ti kababalin ti tattao. Imbes ketdi, agpannurayda iti epekto ti adu a tawen a maulit-ulit a panangguyugoy.

No ti 30 segundo a patalastas impluensiaanna ti kapanunotan ken kababalintayo, sigurado a maapektarannatayo met ti adu nga oras a panagbuyatayo iti TV. Kuna ti autor ti Television—An International History: “Saan unay a madmadlaw, ngem babaen iti gagangay wenno kasimplean a pananglinglingayna, ti telebision ket agserserbi pay ketdi kas maysa a nasikap a mannursuro.” Kuna ti libro nga A Pictorial History of Television: “Ti telebision balbaliwanna ti panagpampanunottayo.” Nasken nga iyimtuodtayo iti bagbagitayo, ‘Ti kadi buybuyaek apektaranna ti panagpampanunotko iti wagas a kayatko?’

Para kadagiti agserserbi iti Dios, naisangsangayan ti pategna dayta a saludsod. Kaaduan a maipabpabuya iti telebision ket maikontra kadagiti nangato a prinsipio ken pagalagadan maipapan iti nasayaat a kababalin nga isursuro ti Biblia. Dagiti aramid ken estilo ti panagbiag a konkondenaren ti Kasuratan ket maipabpabuya kas makaay-ayo, normal, ken uso pay ketdi. Kabayatanna, dagiti Nakristianuan a prinsipio ken dagidiay nakadkadlaw a mangan-annurot kadagita ket masansan a mayaleng-aleng, maumsi, wenno mauyawda iti telebision. Kastoy ti insennaay ti maysa nga autor: “Saan pay ketdin nga umdas a mapagparang a normal ti dakes. Ti dakes isu pay ketdin ti maibilang a normal.” Kastoy ti masansan nga ipasimudaag ti “nasikap a mannursuro”: “Ti naimbag ket dakes ken ti dakes ket naimbag.”—Isaias 5:20.

Masapul a napilitayo iti buybuyaentayo, agsipud ta apektaranna ti panagpampanunottayo. Kuna ti Biblia: “Daydiay makipagna kadagiti masirib a tattao agbalinto a masirib, ngem daydiay addaan kadagiti pannakilangen kadagidiay maag nakadakdakesto ti pagtungpalanna.” (Proverbio 13:20) Kuna ti eskolar ti Biblia a ni Adam Clarke: “Ti pannakipagna iti maysa a tao ipasimudaagna ti ayat ken pannakaisinggalut; ken imposible a saantay a matulad dagidiay ay-ayatentayo. Dayta ti makagapu a maibagatayo, ‘Ipakitam kaniak dagiti kakaduana, ket ibagakto kenka no ania ti kinataona.’ Ibagam kaniak dagiti pakikadkaduaanna, ket nalakak laeng a mapugtuan ti kinataona.” Kas naammuantayon, kaaduan a tattao ti mangbusbusbos iti adu a tiempo nga arigna a kaduada dagiti saan a manakem a tattao a maipabpabuya iti telebision, dagidiay saan man la pulos a panunoten ti napasnek a Kristiano nga awisen iti pagtaenganna.

No nangireseta ti doktormo iti nasamay nga agas, nalabit a siaannad nga utobem dagiti pagimbagan agraman dagiti peggad ti panagtomarmo iti dayta. Mabalin a madangran ti salun-atmo no agtomarka iti di maitutop nga agas wenno iti maitutop nga agas a nalabes ti kaaduna. Kasta met ti mabalintay a maikuna maipapan iti panagbuya iti TV. Nainsiriban ngarud a panunotentayo a naimbag no ania ti buybuyaentayo.

Napaltiingan ni apostol Pablo tapno paregtaenna dagiti Kristiano nga utobenda dagiti banag a napudno, serioso a pakaseknan, nalinteg, nadalus, maay-ayat, naimbag ti pakasarsaritaanda, nadayaw, ken dagidiay maitunos iti kinasingpet. (Filipos 4:6-8) Ipangagmo kadi dayta a balakad? Naragsakkanto no aramidem dayta.

[Footnote]

[Blurb iti panid 5]

“Ti telebision ket maysa nga imbension a mabalin a manglinglingay kenka iti salasmo babaen kadagiti tattao a dimo kayat nga awisen iti pagtaengam.”—David Frost, maysa a Briton a brodkaster

[Kahon iti panid 5]

DAGITI NGAY SEKSO KEN KINARANGGAS A NAISALAYSAY ITI BIBLIA?

Ania ti nakaidumaan ti kinaranggas ken sekso a mabuya iti TV ken ti nadeskribir iti Biblia? Ti sekso ken kinaranggas a nadakamat iti Biblia ket naisurat tapno mangisuro, saan a tapno manglinglingay. (Roma 15:4) Dagiti pudno a pasamak idi un-unana ket nailanad iti Sao ti Dios. Tulongannatayo a mangtarus iti panangmatmat ti Dios kadagiti bambanag ken makasursuro manipud kadagiti kamali dagiti sabsabali.

Iti kaaduan a pagilian a pakaipabpabuyaan dagiti patalastas, ti panggep a maipabuya ti sekso ken kinaranggas iti TV ket tapno panguartaan, saan a tapno mangisuro. Dagiti agipatpatalastas kayatda a guyugoyen ti adu a tattao aginggat’ mabalin, isu a mangipabuyada iti sekso ken kinaranggas tapno agtultuloy nga agbuya dagiti tattao. Ti resulta: Dagiti tattao buyaenda dagiti patalastas ken gatangenda dagita a nayanunsio. Ti prinsipio dagiti brodkaster ket: “No nadara, ad-adu ti agbuya.” Kaaduanna, ad-adda a maipabuya dagiti makapasidduker a damag—krimen, didigra, ken gubat—ngem kadagiti damag a saan unay a karkarna.

Nupay naisurat iti Biblia ti maipapan kadagiti kinaranggas, parparegtaenna dagiti tattao nga agbiagda a sitatalna—a sikakapia a risutenda dagiti parikut imbes nga agibalesda. Kanayon nga itandudona ti nasayaat a kababalin no maipapan iti sekso. Saan a kasta ti masursuro iti kaaduan kadagiti maipabpabuya iti telebision.—Isaias 2:2-4; 1 Corinto 13:4-8; Efeso 4:32.

[Kahon/Ladawan iti panid 7]

TI TELEBISION KEN DAGITI UBBING

“Sigun iti agtutupatop nga ebidensia a nagun-odan kadagiti naaramid a panagadal iti sumagmamanon a dekada, dagiti gunglo iti siensia ken dagiti mangas-asikaso iti salun-at ti publiko sibibileg a patalgedanda a makadangran kadagiti ubbing ti panagbuyada iti kinaranggas.”—The Henry J. Kaiser Family Foundation.

“[Umanamongkami iti] American Academy of Pediatrics a nasken a ‘saan [nga agbuya iti telebision] dagiti ubbing nga agtawen iti dua wenno ub-ubing.’ Dagitoy nga ubbing, a madama ti naisangsangayan nga itatanor ti utekda, kasapulanda ti aktual a pannakiay-ayam ken pannakipulapol kadagiti tattao tapno nasaysayaat ti itatanorda, nasalsalun-at ti pammagida, ken nalalaingda a makilangen iti sabsabali.”—The National Institute on Media and the Family.

[Ladawan iti panid 6, 7]

Ti kadi buybuyaek balbaliwanna ti panagpampanunotko iti wagas a kayatko?