Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .

Dakes Kadi ti Agarapaap?

Ti kaudian a malagipyo isut’ timek ti maestrayo a mangilawlawag kadagiti equation ti algebra, ngem awankayon iti siled ti klaseyo; agkalkallautangen ti panunotyo iti baybay a nagpasiaran ti pamiliayo idi napalabas a kalgaw. Mariknayo ti kinabara ti darat ken init. Mangngegyo ti uni ti panagtupak dagiti dalluyon iti takdang, ti timek dagiti ubbing nga agaayam, ti timek . . . dagiti agaayek-ek a kaklaseyo? Wen, giddato a nagpukaw ti nakaay-ayat a panagar-arapaapyo ket ti naisukat isut’ nakatakder ken masursuron a maestra, nakabannikes, a kalkalikagumanna ti sungbat ti saludsodna a diyo nangngeg.

PANAGARAPAAP​—kadawyan unay kadagiti amin a kita ti tao, ubing ken nataengan, ta inawagan dayta ti maysa a nalatak a managsirarak a “maysa kadagiti kangrunaan a paset ti biag ti tao.” Patien ti dadduma nga agingga iti kakatlo kadagiti orastayo a siririing ti mabusbusbos iti nadumaduma a kita ti panagarapaap. Saan unay a sigurado dagiti sientista no kasano ken apay nga adda dagitoy nga aglabas a kapanunotan, ket dida met amin agtutunos no ania ti panagarapaap. Depinaren ti maysa a diksionario ti panagarapaap kas “maysa a nakaay-ayat a panagsirmata . . . a pinarnuay ti imahinasion.” Nupay kasta, nalawlawa ti saklawen ti panangdepinar ti adu a managsirarak iti dayta nga iramanna ti aniaman a kita ti panagarapaap bayat a siririing wenno kellaat a di igaggagara a kapanunotan​—nasayaat man wenno dakes. Iti daytoy nga artikulo, usarenmi ti termino iti kalawaan a kaipapanan, nga iramanmi saan laeng a dagiti kellaat a di igaggagara a panagarapaap no di ket uray dagiti ingagara.

Gapuna, saan nga amin nga arapaap ket naisangsangayan, nakaay-ayat a pasamak ti imahinasion. Ti kaaduan ket kadawyan laeng a pasamak iti napalabas ti maysa. Iti maysa nga artikulo iti magasin a Parents, isitar ni Dr. James Comer ti bukodna a kapadasan kadagiti panagarapaap​—kas idi madama nga agmammaneho nga agawid kalpasan ti maysa a makabannog nga aldaw idiay opisina, nagkallautang iti panunotna ti nangabak a panagay-ayamna iti basketball idi agtutubo pay laeng. “Nalabit, saan unay a napateg a panunoten, ngem kaskasdi a paragsakennak,” kunana. Ngem daddumat’ agarapaap tapno iplanoda ti masanguananda. “Kanayon idi nga ar-arapaapek nga agbalinakto a nalatak a musiko ti lubong,” malagip ti maysa a lalaki a pudno a nagbalin a nalatak a musiko ken managputar iti jazz.

Nupay kasta, kaaduan a panagarapaap ti agparang a maisentro kadagiti kadawyan nga aramid iti kada aldaw​—eskuelaan, sosial a panagtataripnong, homework. Masansan nga igaggagara ti dadduma ti panagpanunot kadagita tapno pangparmek iti makauma a lecture idiay eskuelaan wenno iti makapaksoy a trabaho idiay balay. Dadduma nga arapaap ti kellaat a tumpuar. Ti maysa a sao, uni, wenno maysa a ladawan ti kellaat a mangipalagip kadakuada iti dadduma nga agdama a pakaseknan, napalabas a nakaragsakan, wenno masanguanan a plano, ket mangrugin nga agarapaapda. Kuna ti Biblia: “Ta ti maysa a tagtagainep umay a buyogen ti kaadu dagiti aramid.” (Eclesiastes 5:3) Kinapudnona, ti maysa a naagawa unay kadagiti bukodna a pakaseknan ken ambision ket mabalin a kanayon nga agarapaap kadagiti materialistiko a kapanunotan.

Kaskasdi, nupay nakaay-ayat kas ti pagraragsakan, masingada met ti konsentrasionyo kadagiti Nakristianuan a gimong, idiay eskuelaan, wenno idiay pagtrabahuan. Dadduma nga arapaap ket dakes​—wenno makadangran. Masapul kadi ngarud nga isardengyo ti nakairuamanyo a panagarapaap?

Napeggad iti Salun-at ti Isipyo?

Iti napalabas, inumsi dagiti mangay-aywan iti salun-at ti isip, doktor, ken edukador, ti panagarapaap. Kinuna ti maysa a psychotherapist iti maysa nga agtutubo a lalaki: “Masapul a tulongandaka a mangisardeng iti panagarapaap.” Sigun iti managsirarak a ni Dr. Eric Klinger, dagita a balakad ket kadawyan a naibatay kadagiti teoria ti maaw-awagan nga ama ti psychoanalysis a ni Sigmund Freud, a nangmatmat iti panagarapaap kas inuubingan ken neurotiko. Gapuna, annuguten ti maysa a libro iti sikolohia: “Ti panagarapaap ti masansan a resulta ti pannakapaay wenno kurang nga interes ti maysa iti agdama nga aglawlawna, ket sigurado a maysa a panangtallikud iti kinapudno.” Naisuro iti maysa a kaputotan dagiti edukador ken mangay-aywan iti salun-at ti isip a masapul a mapasardeng amin a panagarapaap. Adu ti agkuna a ti nalabes a panagarapaap mabalin a makaituggod pay ketdi iti schizophrenia.

Nupay kasta, dagiti teoria ni Freud inartapanna dagiti kinapudno a gapuanan ti nainget a panagsirarak. Iti librona a Daydreaming, kunaen ni Dr. Eric Klinger a mairaman iti dadduma pay a banag, kunaen dagiti managsirarak a:

Ti panagarapaap ket gagangay ken normal nga aramid.

Kadawyan a dagiti masansan nga agar-arapaap ket nasimsimbeng ti panunotda ngem kadagiti saan a masansan nga agar-arapaap.

Ti panagarapaap di makaituggod iti panagammangaw.

Ti panagarapaap di makaituggod iti schizophrenia. Ad-adda nga agarapaap dagiti dadduma ngem dagiti adda sakitda nga schizophrenia.

Nasayaat a Panangusar iti Imahinasionyo

Di pakasdaawan, ngarud, a di kondenaren ti Biblia ti nasayaat a panangusar ti maysa iti imahinasionna. Kinapudnona, ti abilidad ti panunottayo a mangsirmata ken agpanunot ket pammaneknek nga, iti sasao ti salmista, “nakaskasdaaw ti pannakaaramid[tayo].” (Salmo 139:14) No nasayaat ti pannakausarna, daytoy nga abilidad ket pagimbagan. Naibaga kadagiti Kristiano a “di[da] kitaen dagiti bambanag a makita, no di ket dagiti saan a makita.” (2 Corinto 4:18) Iraman daytoy ti panangsirmata iti nalinteg a baro a lubong ti Dios. Dagiti panangiladawan ti Biblia iti daytoy masanguanan a Paraiso a globo gutugutenna ti imahinasiontayo itoy a banag!​—Isaias 35:5-7; 65:21-25; Apocalipsis 21:3, 4.

Mapaneknekan a makatulong ti imahinasionyo no adda narigat nga annongen nga aramiden. Kas pangarigan, masansan a maikkan dagiti agtutubo kadagiti Saksi ni Jehova ti paset iti Teokratiko nga Eskuelaan ti Panagministro. Malaksid iti panaginsayo iti napigsa, padasenyo met a sanayen dayta iti panunotyo. Iladawanyo ti reaksion ti managdengngegyo bayat ti panagpalawagyo. Makatulong daytoy kadakayo a mangaramid kadagiti panagbalbaliw iti presentasionyo ken tumulong iti ad-adda a panagtalekyo iti bagiyo.

Mabalinyo met nga insayuen iti panunotyo no kasanoyo a tamingen dagiti narikut a kasaad. Nalabit mabigbigyo nga adda pangbusoran ti padayo a Kristiano kadakayo, ket kayatyo a risuten ti parikut. (Mateo 5:23, 24) Imbes a mapanyo kasarita dayta a tao a dikay man la nakasagana, mabalinyo nga iladawan ti kasasaad, nga insayuenyo ti nagduduma a pamay-an a panangtaming iti parikut. Maitunos daytoy iti prinsipio ti Biblia: “Ti puso ti nalinteg panunotenna ti isungsungbatna.”​—Proverbio 15:28.

Adda kadi nakabasol wenno nangsair kadakayo? Usigenyo ti balakad idiay Salmo 4:4: “Siaameska, ngem saanka nga agbasol. Makiumanka a sipapasnek ita pusom met laeng iti pagiddaam, ket agulimekka.” Di kaipapanan daytoy ti agnanayon a maulit-ulit a pananglagip kadagiti makasair nga eksena iti panunotyo, wenno masansan a panangiplano no kasano a sumraen ti maysa no isut’ umingar. Ngamin, impakdaar ni Jesus nga “uray siasino a gumura iti kabsatna, agpeggadto iti pannakaukom,” agraman iti “uray siasino nga agsaonto iti makasair iti kabsatna.” (Mateo 5:22) Ngem ti panaginsayo iti panunotyo kadagiti pangngeddengyo​—a mabalin nga iramanna ti panangpakawan iti nakabasol​—ti mabalin a makatulong kadakayo a mangrisut kadagiti parikut kenkuana iti natanang, nainkalintegan a pamay-an.

Ti panagarapaap mabalin met a dakkel ti maitulongna iti pannakarisut dagiti parikut. Kunaen ni Dr. Klinger: “Dagiti met laeng panagarapaap ti pamay-an a panangdiskubre kadagiti nasayaat a solusion dagiti parikut. Mabalin a makasarak dagiti agarapaap kadagiti solusion a dida malagip no irantada a panunoten dayta.”

Adda pay pammaneknek a ti panagarapaap ti mangpasayaat iti panagtrabahoyo. Kas pangarigan, ibaga ti maysa nga instruktor ti ski kadagiti estudiantena nga iladawanda ti maysa a sumungsungad nga agis-ski, sirmataenda nga iturturongda ti bagida iti tunggal kurba ken turongda. Patien dagiti managsirarak a ti panangaramid iti dayta ti talaga a mangdagdag iti paset ti utek a mangtengtengngel kadagiti piskel, a mangguyugoy iti utek agpaay iti panagtignay. Siempre, awan ti maipadis iti aktual a panaginsayo, ngem mabalin a makatulong ti panaginsayo ti panunot a mangpasayaat iti abilidadyo nga agtokar iti instrumento ti musika wenno agmakinilia. “Iti ababa a pannao,” kunaen ni Dr. James Comer, “ti panagarapaap ket saan a panagsayang iti panawen no di ket kasapulan a pamay-an a mangpasayaat iti panagtignaytayo.”

Dagiti Peggad

Nupay kasta, “tunggal banag adda nakedngan a tiempo.” (Eclesiastes 3:1) Nupay mabalin a nasayaat ti panagarapaap no agin-inanakayo iti siledyo, addada gundaway a di umiso wenno napeggad pay ketdi nga aramidenyo dayta. Agmammanehokay kadi iti kotse? Gapuna, masapul nga agannadkay unay ken sipupuot iti peggad. No ngay agek-eksamin wenno dumdumngegkayo iti maysa a palawag ti Biblia? Masapul ngarud a “parayrayenyo ti panunotyo.”​—2 Pedro 3:1.

Ballaagannatay met ti Biblia maibusor iti naynay a negatibo a panagpampanunot. Gagangay laeng a medyo madanagantayo no adda napateg nga eksamin wenno interbiu para iti panggedan, ngem awan maitulong ti panangpanunot iti nakabutbuteng a di pannakapasa wenno di pannakaawat. (Idiligyo ti Eclesiastes 11:4.) “Ti bantot ti puso ti maysa a tao mamagdumog kenkuana,” ipakdaar ti Proverbio 12:25. Ibalakad ni Jesu-Kristo kadagiti managdengngegna: “Saankayo ngarud nga agagawa iti maipaay iti aldaw a sumaganad, ta ti aldaw a sumaganad agawaannanto ti maipaay kenkuana. Umdas ti dakes nga adda iti tunggal aldaw.”​—Mateo 6:34.

Kaskasdi a makapainteres ta ti nalabes wenno di umiso a panagarapaap ti mangituggod iti dadduma pay a peggad. Kas pangarigan, parparayrayen ti dadduma nga agtutubo dagiti panagarapaapda iti sekso. Mabigbig ti dadduma a ti panagarapaap singaenna ti konsentrasionda. Ti sumaganad nga artikulomi iti daytoy a serie mangtedto iti dadduma a singasing a tumulong kadakayo a mangtaming kadagita a parikut.

[Dagiti ladawan iti panid 24]

Dagiti panaginsayo ti panunot pasayaatenna ti aktual nga aramidento ti maysa a tao