Dagiti Misterioso a Bambanag nga Adda iti Angin

“Asino malaksid iti Dios ti makaparnuay kadagita nga awan kaaspingda nga eksena ti kinadayag? Asino malaksid iti Dios ti makaaramid kadakuada, a nangarkos kadagiti langlangit iti kasta a nakarangranga a buya?”

ANIAT’ nakatignayan ni Charles F. Hall, maysa a managlayag idiay Arctic idi maika-19 siglo, iti kasta a panamati iti Dios? Maysa kadagiti nakaskasdaaw unay a natural a buya a makita ti mata ti tao, ti aurora borealis​—ad-adda a pagaammo kas dagiti makin-amianan a lawag.

Nangrugi pay idi maikapat a siglo K.K.P. ti panagsiddaaw kadagitoy a lawag, idi nga insurat ti Griego a pilosopo a ni Aristotle ti teoriana iti daytoy a buya. Ngem idi laeng 1621 nga inyam-ammo ti maysa a Pranses a sientista ken matematiko a ni Pierre Gassendi ti termino nga “aurora borealis” (wenno, makin-amianan a parbangon) nga isut’ madama nga awagtayo. Aurora ti nagan ti rimmosas ti ramramayna a diosa iti parbangon dagiti Romano iti klasikal a mitolohia. Isu met ti ina dagiti angin, ti angin ti amianan a maawagan Boreas.

Aniat’ pakaigapuan ti aurora? Gapu ngata iti silnag ti init nga iyanninag dagiti bassiusit a kristal ti yelo iti tangatang? Wenno ti lawag ti init nga iyanninag dagiti niebe? Wenno dagiti panagbettak a parnuayen ti panagsabet ti nabara nga angin ken nalamiis nga angin? Awan kadagitoy. Tuntonen dagiti kabaruan a panagadal ti siensia daytoy a buya iti direkta a panagnaig ti aktibidad ti init ken ti magnetiko a tay-ak ti daga.

Iti kaadayo a 150 milion a kilometro, iti tengnga ti solar system-tayo, mangrugin ti nakaskasdaaw a panagpabuya ti aurora. Dagiti nuklear nga ibebettak a mapasamak iti rabaw ken uneg ti init ti mangiyibbet iti adu a gas iti law-ang iti kapartak a pinattapatta ti dadduma a madanonna ti 4,000,000 a kilometro iti kada oras. Dagitoy a napigsa a solar nga angin, a naglaon iti adu a napipigsa a partikulo, madanonda ti makinruar nga atmospera ti daga iti uneg ti 24 inggat’ 48 nga oras. Bayat a sumrekda iti makinruar a pingir ti magnetiko a tay-ak ti daga, adu a napipigsa a partikulo ti masiluan ken maguyod dagiti magnetiko a paset ti daga. Sadanto sumalapon kadagiti molekula ti nitrogen ken atomo ti oxygen, a paggilapanda ken pakatignayanda a mangisilnag iti lawag. Umasping iti dayta ti mapasamak no lukatanyo ti switch ti silaw.

Ti kas kurtina a lawag ti aurora masansan a kasla masagidna ti daga. Nupay kasta, daytoy a buya ket mapasamak laeng iti 100 ken 1,000 a kilometro iti ngatuen ti daga. Ti panagsasalapon dagiti molekula ti nitrogen ken atomo ti oxygen ti mangparnuay iti kolor a duyaw ken berde, bayat nga iti nangatngato nga altitude, maparnuay ti nalabaga ken asul. Dadduma a pabuya ket nakasaksaknap​—makadanonda iti 3 inggat’ 5 a kilometro iti kaakabada ken 160 kilometro ti kangatoda​—a literal nga agsaknap iti rinibo a kilometro.

Sadinot’ Pakakitaantayo Kadakuada, ken Aniat’ Itsurada?

Daksanggasat, bassit laeng a porsiento iti populasion ti daga ti makakita iti aurora. Pulos a di makita dayta dagiti adda kadagiti tropiko. Kaskasdi, no agnanaedkayo idiay makin-abagatan a Greenland, Iceland, makin-amianan a Norway, wenno makin-amianan nga Alaska, masansan nga agpabuya ti aurora iti 240 a rabii iti kada tawen. Makita ida ti makin-amianan a Siberia ken makintengnga a Canada iti agarup 100 a rabii iti kada tawen, bayat a dagiti agnanaed iti makin-abagatan nga Alaska mabuyada ida iti 5 laeng a rabii iti kada tawen. Mabalin a makita ti makintengnga a Mexico maminsan iti kada sangapulo a tawen. Iti Makin-abagatan a Hemispero, dagitoy nga agsasallupang a lawag, a maawagan aurora australis, ti agpabuya laeng iti yan dagiti seal, balyena, ken penguin a sadiay awan tao nga agnanaed. Ngem ti New Zealand, paspaset ti Australia, ken Argentina ket adda iti mammano a pagpabuyaan ti aurora isu a makita met ketdi dagiti residente ti pabuya iti tangatang.

Ti nasayaat panniempona a rabii ti mangipaay iti napintas nga eksena ti masukansukat a buya dagiti kurtina, arko, ken kas dissoor a panagallo-allon ken panagsikkosikko iti langit. Iti maysa a di makita a beddeng, a mangtignay iti amianan ken abagatan a magnetiko a paset ti daga, iti lugar a 55 inggat’ 75 degrees latitude, ti kasla ayan ti karaniagan a lawag. Aklonen ti managtakkuat idiay aglawlaw ti North ken South Pole a ni William H. Hooper: “Awan sasao a makailadawan iti naynay a kinanadumaduma ken kinaranga ti panagbaliwbaliwna; awan pluma wenno lapis a makaisurat iti sabasabali a kolorna, ti kinadeggangna, ken kinangayedna.”

Talaga Aya a Mangngeganyo Ida?

Nupay dagiti sienstista saanda nga inlibak ti posibilidad nga adda uni ti maysa nga aurora, saan a nalawag no kasano nga adda aniaman nga ungor nga agtaud iti pabuya a mismo. Medio adayo iti daga ti pakaangayan ti pabuya. Abutenna ti agarup 3 a segundo iti kada kilometro ti panagdaliasat ti uni, isu a ti ungor ket nalawag a maladaw kalpasan ti maysa a makita a panagsilnag.

Makapainteres, kabayatan ti maysa a naraniag nga aurora, maysa a lalaki ti naapput ti matana, ket “iti kada naraniag a panagsilnag ti lawag ti aurora, impukkawna, ‘Diyo aya mangngeg?’” Kinuna ti maysa nga agdadamo nga astronomo: “Kasla makuneskunes a cellophane ken sumaretset nga alibongobong ti unina. Maysa dayta kadagiti nakaam-amak a paset ti biagko.” Nakiddaw iti maysa a katutubo nga Inuit manipud iti komunidad dagiti Eskimo idiay Fort Chimo, Ungava, Canada, nga isalaysayna ti nangngeganna iti maysa a nasayaat panniempona a rabii bayat ti panagawidna a kaduana ti pangen dagiti asona. “Kasla whish, whoo-o-o-sh, whoo-o-o-sh ti unida. Saan nga angin daydi. Nasayaat ti panniempona iti daydi a rabii. . . . Ket napabutngan dagiti aso. Iti butengda, ti la naturturongda.”

Arapaap la kadi dagidi nga uni​—parparbo ti panunot? Kastat’ panangipapan ti dadduma. Nupay kasta, mangipaay ti sientista a ni William Petrie iti posible a panangilawlawag iti librona a Keoeeit​—The Story of the Aurora Borealis. Ikalinteganna: “Sumaretset wenno agbetta-bettak ti uni ti adda depektona a switch ti silaw bayat ti iruruar ti koriente imbes a surotenna ti normal a rutana babaen ti switch. Ita, yantangay ti aurora ket maysa a resulta ti iseserrek dagiti partikulo ti koriente iti atmospera, mabalin a namnamaen ti maysa a ti kasasaad ti koriente iti asideg ti daga ket mabalbaliwan. Itay nabiit, napaneknekanen a talaga nga agbaliw dagiti kasasaad, nga agbanag a ti koriente ket ‘rumuar’ manipud iti normal a rutana, ket gapu iti dayta, adda a talaga ti parnuayenna a sangkabassit nga uni.”

Kasanot’ kapigsa dayta? Ipadamag ti maikapat a ruar ti Alaska Geographic nga Aurora Borealis​—The Amazing Northern Lights, a naipablaak idi 1979 a “kasta unay ti kapigsa ti koriente ti aurora nga agarup 1,000 bilion a watt, wenno tinawen a 9,000 a bilion kilowatt hours​—ad-adu ngem ti agdama a mabusbos a koriente ti E.U. iti kada tawen, a basbassit ngem 1,000 a billion a kilowatt hours!” Mangiruar ti aurora kadagiti allon a maawagan uni ti radio a mamonitor ti maysa a radio receiver ngem di mangngeg ti tattao. Naimbag ta ti ionosphere salaknibannatayo manipud iti daytoy nga uni, isu a mabalintayo ti agdengngeg iti radio nga awanan panangsinga ti “uni” ti aurora.

Dagiti napigsa nga ungor ti aurora ti nangsinga iti komersial a komunikasion ti media. Naminsan, dagiti ungor ti aurora ti nangparnuay iti isisingit dagiti agkakanat a panagsasarita babaen iti telepono iti naannayas a panagpatokar ti musika ti maysa nga estasion ti radio. Naminsan, nakoriente ti Trans-Alaska Pipeline iti 100 amperes gapu iti aurora. Uray dagiti sistema ti radar ti naallilaw a mangipadamag iti iraraut dagiti missile ti nuklear. Naipadamag a ti maysa a nasaknap a panagpabuya [ti aurora] idiay Norte America idi 1941 ti nangriing kadagiti sea gull iti aplaya ti Toronto, Canada.

Manayon a Buya

Natignay ni Edward Ellis, maysa a mannakigasanggasat ken autor idi maika-19 a siglo, a mangibaga apaman a naimatanganna ti aurora borealis: “Kaasiak ti tao a mangikuna, ‘Awan ti Dios’ wenno saan man la a matignay ti kaunggan a riknana kadagita a pabuya ti awan artapna a pannakabalin.” Ti damo a pannakaimatang kadagitoy a misterioso a bambanag nga adda iti angin ti mangiladawan kadagiti kasayaatan, kas ti nakaskasdaaw! naisangsangayan! nakarangranga! Makaallukoy dagitoy a pabuya nga uray la matignay dagiti taga Japan a mangarkila iti eroplano tapno mapanda idiay Yellowknife, Northwest Territories, Canada, tapno makitada laeng dagiti makin-amianan a lawag. Kinuna ti maysa a lokal a residente iti maysa kadagita a grupo: “Uray la a nakasangit ti dadduma kadakuada, napintas unay dayta kadakuada.”

Kinapudnona, ti laeng gapuanan ti Kasisiriban a Diseniadortayo ti mangpikapik iti rikriknatayo iti kasta kapintasna a pabuya. Daytat’ kas iti nakatignayan ti salmista nga isurat: “Dagiti langlangit ipalawagda ti dayag ti Dios; ket ti law-ang ipakitana ti aramid ti imana.”​—Salmo 19:1.

[Kahon iti panid 26]

Dagiti Sarsarita ken An-anito Maipapan ti Aurora Borealis

Nabayagen a patien dagiti kultura idiay amianan a dagiti aurora ket: “Aluten nga ig-iggaman dagiti espiritu tapno iwanwan dagiti kararua dagiti nabiit pay laeng a natay nga agturong iti lugar ti kinaragsak ken kinaruay”

“Espiritu dagiti natay nga agay-ay-ayam iti bola nga addaan ulo ti walrus”

“Maysa a partaan ti gubat ken bayangobong”

“Al-alia dagiti pinapatayda a kabusor”

Mangipamatmat nga “adda dakes a panniempona”

“Apuy a pangin-inutan a pangilutuan . . . dagiti natan-ok a tattao iti medisina ken mannakigubat . . . kadagiti natay a kabusorda kadagiti dadakkel a siliasi”

“Gumilapgilap nga uleg nga agsalsala idiay langit”

“Espiritu dagiti ubbing a naiyanak a natay”

“Makatulong iti panangagas kadagiti sakit ti puso”

[Picture Credit Line iti panid 24, 25]

Ladawan ti NASA