Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .

Apay a Nakaparpartak ti Panagdakkelko?

“Idi addaak iti maikanem a grado, nataytayagak ngem iti asinoman. Masuronak idi. Adda pandek a gayyemko ken masansan nga umapalak kenkuana.”​—Annie.

“Yantangay aglanglangaak a sangapulo ket innem wenno sangapulo ket pito, adu a tao, agraman dagiti dadakkelko, namnamaenda nga agtignayak kas nataengan.”​—Tanya, agtawen iti 12.

PUBERTAD​—nalabit kaykayat ti kaaduan kadatayo a naglasaten iti dayta a lipatenen ti intero a kapadasan. Agpadpada a nakaskasdaaw ken makapadanag dayta. Kabayatan ti pubertad, napartak, dramatiko, ken, masansan, makapasuron ti panagbalbaliw ti bagiyo. Riribukennakayo dagiti kabbaro a rikna, rugso, ken tarigagay. Marikna ti kaaduan nga agtutubo nga isuda laeng ti kasta nupay kinaagpaysona kasta met laeng ti mapaspasaran dagiti kasadarda. Ngem iti dadduma nga agtutubo, kasla nasapa unay ti pubertadda. Makitada ti bagida a dumakdakkel, tumaytayag, nabalbaludbod, natataengan ngem kadagiti gagayyem ken kaklaseda.

No napasamaken daytoy kadakayo, mabalin a maliwliwakayo a makaammo a normal laeng ti nasapa nga idadakkel. Adda bukod a kapartak ti idadakkel ti bagi ti tunggal tao, ket nalabit naparpartak ti idadakkelyo ngem kadagiti kasadaryo. Ngamin, mabalin a mangrugi dagiti panagbalbaliw ti pubertad iti maysa a barito no agtawen iti sangapulo, ket iti maysa a balasitang, no isut’ agtawen iti walo. Nalabit di agbayag, mapasamakto metten dagiti umasping a panagbalbaliw kadagiti gagayyemyo. Kabayatanna, mabalin nga adda parikut a parmekenyo.

Dagiti Pagsayaatan ken Pagdaksan ti Panagbalin a Natayag

Kinuna ti maysa a balasitang iti Agriingkayo!: “Kaykayatko no siak ti katayagan nga ubing iti klase. Agraem kenka dagiti tattao.” Ipamatmat dagiti panagadal nga iti pangkaaduan ad-adut’ matagiragsak a gunggona dagiti nasapat’ idadakkelda a babbarito ngem kadagiti kasadarda a naladladaw ti idadakkelda. Kuna ti libro nga Adolescent Development, da Barbara ken Philip Newman: “Nataytayag ken napigpigsa dagiti nasapat’ idadakkelda a babbarito ngem kadagiti kasadarda. . . . Masansan a maikkan iti responsabilidad dagiti natayag, napigsa a babbarito, mamatmatan a lider dagiti kasadarda, ken matrato a kaslattay natataengan ti panagpampanunot ken pammagida.”

Nupay kasta, adda met pagdaksan ti panagbalin a nakataytayag. Maysa isut’ nalabit a panagbalinyo a biktima ti naynay a naulpit a panagangaw dagiti kaklaseyo. Kinuna ti maysa a balasitang iti Agriingkayo!: “Siak ti katayagan a babai iti klase. Awagandak ti ‘Atiddag a Gurgurong.’” Malagip ti maysa a barito nga agnagan Dwayne: “Dagiti ubbing binirngasandak iti ‘Kannaway.’ No dadduma damagenda, ‘Aniat’ kasasaad ti panniempo dita ngato?’”a

Nangnangruna a narigat ti tiempo no saan unay a natunos ti panagaallot dagiti takkiag ken gurgurongyo. (Idiligyo ti Efeso 4:16.) “Nakataytayag, nakakutkuttong, ken nakaluplupoyak,” malagip ni Christine idi tawtawen ti kinaagtutubona. “Nalupoyak nga agay-ayam,” innayon ni Dwayne. “Kasla saan unay nga agtunos ti utekko ken ti bagik! Saanak a nalaing nga ag-roller skate.” Dikay madanagan ta gagangay laeng daytoy a makapasuron a tiempo. Lumabasto dayta. Mabalin a maamirisyo met a ti kalalainganna a “panangwatwat iti bagi ket makagunggona.” (1 Timoteo 4:8) No ad-adda a watwatenyo ti bagiyo, nasaysayaatto met ti panagaallotda.

Ti met ngay panangbirngas ken pananginsultoda? Mabalin a magargarikayo a bumales iti nasagibar a sasao, ngem kuna ti Biblia: “Dika makisungbat iti maag a kas iti kinamaagna, di la ket ta maipadpadka met kenkuana.” (Proverbio 26:4) Malaksid, inton agangay, ‘ti panangibales ti dakes iti dakes’ pagbalinenna laeng a dakdakes ti kasasaad. (Roma 12:17) Kuna ti Biblia nga adda “panawen ti panagkatawa.” (Eclesiastes 3:4) Ti kinamanagpakatawa ti mabalin a makatulong kadakayo a manglusot iti nakababain a kasasaad.b

‘Pagarupda a Natataenganak’

No dadduma ti problema ket, saan a dagiti kasadar, no di ket dagiti nataengan a mangipagarup a natataengankayo ngem iti talaga nga edadyo. Malagip ni Dwayne: “Siak no kua ti pilienda a lider ti maysa a grupo. Naminsan nga addaak iti asideg ti maysa a grupo dagiti ubbing, nangrugida a nagibelleng iti bambanag idiay rangtay. Immay dagiti polis ket pinagsasawandak gapu ta siak ti katayagan. Ngem diak ammo idi ti mapaspasamak.”

No dadduma, mabalin a makaay-ayatkayo gapu ta matmatandakayo kas nataenganen. Ti parikut ket, ti idadakkel ti bagi maartapanna ti mental ken emosional nga irarang-ay. Agpapan pay iti panaglanglangayo, mabalin nga agpanunot ken agrasonkay pay laeng, saan a kas nataengan, no di ket kas iti edadyo. (Idiligyo ti 1 Corinto 13:11.) Isu a no dagiti tattao tratuendakayo a kas maysa a nataengan, mabalin a marigatankayo a mangaramid iti namnamaenda nga aramidenyo.

Mabalin a kasapulan a siaalumanay a palagipanyo dagiti gagayyem ken miembro ti pamiliayo a saankay a nataengan a kas iti panaglanglangayo. “No awan ti balakad, dagiti gandat mawasda,” kuna ti Proverbio 15:22. Isu a no madlawyo a nakaro unay ti namnamaen dagiti dadakkelyo nga aramidenyo, siraraem a makisaritakayo. Insingasing ti maysa a magasin para kadagiti agtutubo a mabalinyo nga ibaga: “Ammok a gapu ta aglanglangaak a nataengan unay, gagangay laeng a namnamaenyo nga agtignayak a kas maysa a nataengan. Ngem kinapudnona, agtawenak pay laeng iti talaga a tawenko, ket no dadduma marigatanak a mangaramid kadagiti namnamaenyo nga aramidek ken pagbalinak.”

Dikay agkamkamali nga agpamarang a nataengankayon babaen ti panagtignay, wenno panagtaktakder, wenno panagkawes ken panagbubuok iti saan a maibagay iti edadyo. Ngamin, dagiti nasapat’ idadakkelda nga agtutubo masansan a baybay-andan dagiti ub-ubing ti panaglanglangada a gagayyemda sipud pay kinaubingda ket padpadasenda ti makikadua kadagiti natataengan! Ngem ti mangpadas a mangilibak iti talaga a kinasiasinona ti malaisto inton agangay. (Idiligyo ti Salmo 26:4.) Inton agangay, madlawto ti dadduma ti panagpamarangyo. Gapuna, nainsiriban a kunaen ti Biblia, “kadagiti napakumbaba adda ni sirib.” (Proverbio 11:2; Mikias 6:8) Ti napakumbaba ammona dagiti limitasionna.

Seksual a Pannakariribuk

Mabalinnakay met a masalakniban ti panagtignay a sieemma manipud iti parikut a masansan a pakaisarangan dagiti nasapat’ panagbalasangda a babbalasitang: ti seksual a pannakariribuk. Iti napartak a tiempo, ti bassit a pammagi ti maysa a balasitang ti agbalin a nalapsat a balasang. (Idiligyo ti Canta ni Salomon 8:8, 10.) Ngem para kadagiti dadduma a babbalasitang, ti pannakaadda dagiti suso ken patong a kas ti maysa a balasang​—ket​—nakababain.

Napaliiw ti mannurat a ni Ruth Bell: “Dagiti lumaplapsat a babbalasitang ti masansan a pakaawisan dagiti lallaki.” Ilawlawag ti 12-ti-tawenna a balasitang nga agnagan Denise: “Gapu ta nasapaak a nagbalasang, adu a tao ti mangmingming iti bagik no rummuarak.” (Changing Bodies, Changing Lives) Mabalin a sidudursok a sagidsagidendakayo dagiti usiosero a kaklaseyo. Di pakasdaawan a kunaen ti libro nga Adolescent Development: “Dagiti nasapa nga agbalasang mabalin nga agkubbokubboda, agkawesda iti nalalawa a T-shirt, wenno agbalin a managbabain ken kaykayatdat’ maiputputong tapno maliklikanda ti panangdillaw dagiti kasadarda gapu iti agbalbaliw a pigura ti pammagida.”

Nupay didakay pulos piliten a mangilinged ti pammagiyo babaen kadagiti kawes, nainsiriban laeng a liklikanyo dagiti kawes ken estilo ti panagbubuok a makagargari wenno mangted kadakayo iti dakes nga impresion. Maitunos daytoy iti balakad ti Biblia nga agkawes “iti kinaemma ken kinanakman.”​—1 Timoteo 2:9.

Mabalin nga adda pay dadduma a praktikal nga addang a masapul nga alaenyo. Idi tiempo ti Biblia, naisarang ni Ruth iti mabalin a seksual a pannakariribuk idi nagadas idiay talon ni Booz. ‘Binilin [ni Booz] dagiti agtutubo a lallaki nga isut’ dida sagiden.’ Ngem, isut’ pinakdaaranna latta: “Dika mapan agadas iti sabali a talon, . . . no di ket agyanka a kanayon iti sibay dagiti tagabok a babbalasang.” (Ruth 2:8, 9) Iti umasping a pamay-an, nabalinan ti dadduma a babbalasitang ti agyan iti sibay dagiti dadduma a Kristiano a babbalasitang nga agad-adal iti pages-eskuelaanda. Likliklikanda ti magna nga agmaymaysa kadagiti pagaammon a napeggad a lugar.

Aniaman ti kasasad, awan asinoman ti addaan kalintegan a mangriribuk kadakayo​—iti pisikal man wenno babaen ti sasao. No mapadpadasanyo ti umasping kadagitoy a parikut, makiumankayo kadagiti nagannakyo wenno iti maysa a mapagtalkan a nataengan. Mabalin nga adda singasingda wenno makaipaayda iti pananglapped iti dadduma a pamay-an.

Agpapan pay kadagiti kasayaatan a kasasaad, narigat a tiempo ti pubertad. Ti panagbalin a nataytayag​—wenno basbassit​—ngem kadagiti kasadaryo ti ad-adda pay a makapasuron. Nupay no ikagumaanyo a balbaliwan dagiti bambanag, awan unay maaramidanyo iti pisikal nga idadakkelyo. Ngem mabalinanyo nga ikagumaan ti rumang-ay iti naespirituan. Ket no aramidenyo dayta, kas ken agtutubo a Samuel idi panawen ti Biblia, ‘dumakkel[kayto] ken ad-adda a kaay-ayo ni Jehova ken kasta met dagiti tattao.”​—1 Samuel 2:26.

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 25]

Dagiti natayag nga agtutubo ket masansan a biktima iti makaparurod nga ang-angaw