SALUDSOD DAGITI AGTUTUBO
Kasanok a Sanguen ti Puberty?
“Saan a naragsak para kadagiti babbai ti puberty. Narigat, saan a komportable ti riknam, saan a maaw-awatan—kasla kaaduan a mapasamak iti dayta ket saan a nasayaat!”—Oksana.
“Naragsakak pay la ita ngem madamdama nalidayakon. Diak ammo no normal dayta kadagiti lallaki, ngem kasta ti napasamak kaniak.”—Brian.
Ti puberty ket kasla panaglugan iti roller-coaster—mayat ngem nakabutbuteng! Kasanom a sanguen dayta?
Ania ti puberty?
Ti puberty ket panawen iti biag a mapasamak ti alisto a panagbalbaliw iti bagi ken iti emosion sakbay ti kinaadulto. Bayat daytoy a tiempo, ti alisto a panagbalbaliw ti bagim ken dagiti hormones-mo ti mangisagana kenka nga agputot wenno agsikog.
Ngem dina kayat a sawen a nakasaganakan nga agpamilia. Ti puberty ket pakakitaan laeng a pampanawamon ti panagubingmo. Gapu iti dayta, mabalin a makariknaka iti liday ken mabalin nga adda dagiti padpadaanam a mapasamak.
Quiz: Panagkunam, ania kadagitoy nga edad ti normal a pangrugian ti puberty?
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Sungbat: Amin dagita nga edad ket maibilang a normal a pangrugian ti puberty.
Isu a dika unay madanagan no kas pagarigan ta dandanikan ag-14 wenno nalablabes pay ket di pay nangrugi daytoy a paset ti biagmo—wenno awan pay ti sangapulom ket nangrugin dayta. Agduduma ti pangrugian ti puberty ken saanmo a maibaga no kaano a mapasamak dayta kenka.
Kas iti panaglugan iti roller-coaster, ti puberty ket agpada a mayat ken nakabutbuteng—ngem kayam a sanguen dayta
Panagbalbaliw iti pisikal
Nalabit a ti kaalistuan a makita a panagbalbaliw bayat ti puberty ket ti alisto a panagdakkel. Ngem ti problema, saan nga agpapada ti kaalisto ti panagdakkel ti amin a paset ti bagim. Isu a dika masdaaw no medio dimo makontrol ti gargarawmo. Dika madanagan, agbalinto met laeng a normal dagiti bambanag.
Adda sumagmamano a panagbalbaliw iti pisikal bayat ti puberty.
Puberty kadagiti lallaki:
Panagdakkel ti mabagbagi
Panagtubo ti iming, barbas, ken buok iti kilikili ken iti aglawlaw ti mabagbagi
Panagbalbaliw ti boses
Bigla a panagtangken ti mabagbagi ken panagruar ti semilia bayat ti pannaturog
Puberty kadagiti babbai:
Panagdakkel ti suso
Panagtubo ti buok iti kilikili ken iti aglawlaw ti mabagbagi
Panangrugi nga agregla
Puberty kadagiti lallaki ken babbai:
Panaganglit gapu iti ling-et ken bakteria.
Tip: Maliklikam ti aganglit no kanayonka nga agdigus ken agusar iti deodorant wenno antiperspirant.
Panagtaramidong, wenno panagkamuro, gapu iti bakteria a napupok iti kudil.
Tip: Narigat a lapdan ti panagtaramidong ngem makatulong no kanayonka nga agdiram-os ken agusar iti skin cleanser.
Panagbalbaliw iti emosion
Ti bigla a panagadu ti hormone a pakaigapuan ti panagbalbaliw iti pisikal bayat ti puberty ket mabalin a saan a nasayaat ti epektona iti emosionmo. Mabalin pay ketdi nga alisto nga agbaliwbaliw ti riknam.
“Agsangsangitka ita, kabigatanna, mayat manen ti riknam. Makapungpungtotka ita, madamdama, agpuppupokkan iti kuartom a malidlidayan.”—Oksana.
Bayat ti puberty, adu nga agtutubo ti mababain ken madandanagan unay, a kasla ket ’tay kitkitaen ida ti amin ken adda makunada kadakuada. Ket gapu ta alisto nga agbalbaliw ti bagida, kumaro pay dayta a rikna!
“Idi dumakkelakon, igagarak nga ileppay ti abagak saak agbado iti dadakkel. Uray no ammok no apay nga agbalbaliw ti pammagik, saanak a komportable ken mababainak. Kasla saan a normal dayta.”—Janice.
Mabalin a ti kadakkelan a panagbalbaliw iti emosionmo ket ti riknam kadagiti saanmo a kapada iti sekso.
“Saankon nga ibilbilang a makapasuron dagiti lallaki. Adda met gayam dagiti guapo, ken saan met a talaga a dakes ti ma-in love. Ti agpayso, pagaayat a pagsasaritaan ti tunggal maysa no asino ti kayatda.”—Alexis.
Bayat ti puberty, dadduma nga agtutubo ti maatrakar iti padada a lalaki wenno padada a babai. No kasta ti marikriknam, dimo panunoten a maysaka a bakla wenno tomboy. Kaaduanna nga agpukawto met laeng dayta a rikna.
“Gapu ta kanayon nga ikomkomparak idi ti bagik iti dadduma a lallaki, naatrakarak metten kadakuada. Ngem idi dandanin aglabas ti kinaagtutubok, naatrakarakon kadagiti babbai. Ti nariknak idi kadagiti padak a lallaki ket paset laengen ti napalabasko.”—Alan.
Ti mabalinmo nga aramiden
Agbalinka a positibo. Pagsayaatam dagiti mapasamak a panagbalbaliw iti bagim ken iti emosionmo bayat ti puberty. Mabalin a maibagam pay ketdi ti kinuna ni salmista David: “Nakaskasdaaw ti pannakaaramidko.”—Salmo 139:14.
Dimo ikomkompara ti bagim iti sabsabali ken saanmo a sangkapanunot ti itsuram. Kuna ti Biblia a ti tao “kitaenna no ania ti agparang kadagiti mata; ngem no maipapan ken Jehova, kitaenna no ania ti puso.”—1 Samuel 16:7.
Agehersisio ken aginanaka. No kompleto ti turogmo, saanka unay a ma-stress, malidayan, ken nalaka a masuron.
Labanam dagiti negatibo a kapanunotan. Talaga kadi sipsiputandaka ti amin? Uray no adda makuna ti dadduma maipapan iti panagbalbaliw a mapaspasamak kenka, agbalinka a balanse. Kuna ti Biblia a saanmo nga ipapuso ti “amin a sao a sawen dagiti tattao.”—Eclesiastes 7:21.
Sursuruem a kontrolen ti riknam maipapan iti sekso tapno saanka a makaaramid iti dakes. Kuna ti Biblia: “Adaywanyo ti pannakiabig [wenno, seksual nga immoralidad]. . . . Ti mangyugali iti pannakiabig agbasbasol a maikaniwas iti bukodna a bagi.”—1 Corinto 6:18.
Makisaritaka iti nagannakmo wenno iti maysa a mapagtalkan nga adulto. Agpayso a kasla nakababain dayta iti damo. Ngem no ikarigatam nga aramiden dayta, makitamto a nasayaat ti resultana.—Proverbio 17:17.
Laglagipem: Bayat ti puberty, adda dagiti pakaipasanguam a pakarigatan. Ngem mangted dayta iti gundaway tapno sumayaat ti bagim, agbalinka a manakem, agbalin a mas balanse ti emosionmo, ken agbalin a nasaysayaat ti relasionmo iti Dios.—1 Samuel 2:26.