Makita a Pammaneknek ti Holocaust

BAYAT A SUMREKKAYO ITI MAYSA A LUGAR Amangipabuya kadagiti nakas-ang unay a kasasaad, kasla karkarna a masarakan dagitoy a sasao manipud Nasantuan a Biblia a naikitikit iti bato: “Dakayo Dagiti Saksik.” Ngem, nalabit daytoy ti lugar a rumbeng a madakamat ti Biblia, nangruna dayta a bersikulo.​—Isaias 43:10.

Ti United States Holocaust Memorial Museum idiay Washington, D.C., a nainagurasionan idi Abril 22, 1993, ket maysa a nabatad ken nasaem unay a palagip ti teknolohia a binallikug dagiti nadangkok nga agtuturay a nangirarem iti adu a tattao iti narungsot a panangpapatay. Ti katalogo dagiti awan gawgawayna a biktima a pinapatay dagiti naulpit a Nazi ti mamagsidduker iti panunot​—agarup innem a milion a Judio ken minilion a dadduma pay a tattao, agraman dagiti Polako, Slav, Saksi ni Jehova, Gypsy, homoseksual, ken dagiti baldado.

Maysa a Nakalalagip a Panagpasiar

Mangrugi ti panagpasiar iti maysa a nalamiis, kolor dapo nga elevator a nangiyuli kadakayo manipud iti umuna a kadsaaran nga isu ti Hall of Witness nga agturong iti maikapat a kadsaaran. Manipud sadiay, bayat nga umul-ulog dagiti bisita, malabsanda dagiti eksibit dagiti amin a nagsasagadsad a pasamak ti Holocaust, manipud propaganda dagiti Nazi agingga a nagturay ni Hitler, pannakayaw dagiti biktima, agingga ti wayawaya manipud kadagiti kampo a pangketlan iti biag. Agpatingga ti panagpasiar idiay Hall of Remembrance, a sadiay ti yan ti kanayon a gumilgil-ayab nga apuy. Dagiti testimonia dagiti nakasaksi a mismo, dagiti retrato ken dagiti maipabuya a ladawan, musika ken gapuanan ti arte​—amin ket mausar tapno mailanad daytoy a nakaap-aprang a pasamak.

Makita dagiti bisita kadagiti tallo a kadsaaran ti patinayon a palagip ken talaga a mapakaseggar nga eksibit. Dadduma kadagiti makaaliaw nga eksibit ket adda iti likudan ti 1.2 metrot’ kangatoda a pangpribado a diding, nangato unay tapno mabuya dagiti ubbing.

Museo a Mangisuro

Paset ti Holocaust Research Institute ti museo ti dakkel a libraria ken archive. Agbalinto pay ketdi a maysa a kabisera ti lubong agpaay iti naganetget a pannakaadal ti Holocaust. “Dedikadokami iti pannakaisuro ken pannakaedukar ti publiko,” kuna ni Dr. Elizabeth Koenig, ti direktor ti Museum Library. Mangipaayto ti libraria iti impormasion kadagiti sumagmamano a minoridad a grupo a naibalud kadagiti kampo konsentrasion. “Adun ti impormasionmi maipapan kadagiti Saksi ni Jehova,” kunana.

Idi 1933, inyussuat ni Hitler iti maysa a kampania a mangikisap kadagiti Saksi ni Jehova. Rinibo a Saksi​—manipud Alemania, Austria, Poland, ti dati a Czechoslovakia, ti Netherlands, Francia, ken dadduma pay a pagilian​—ti naipan kadagiti kampo konsentrasion. Naidadanesda gapu laeng iti relihion. Dua kadagitoy a nakalasat kadagidi a kampo ti naawis idi inagurasion ti museo.

Dagiti Nakalasat Idi Holocaust

Naimatangan ti maysa a nakalasat, ni Franz Wohlfahrt, 73, ti pannakaaresto ti 15 a miembro ti pamiliana ken kakabagianna gapu ta Saksida. Malagipna, “pito kadakuada ti napapatay, ti kaaduan babaen iti guillotine. Maysa ket napapatay iti gas chamber, ket natay dagiti dadduma kadagiti kampo konsentrasion ken pagbaludan dagiti Gestapo.”

Impagarupna kadi a makalasat pay idi kadagidiay a kampo? “Talaga nga agduaduaak,” kuna ni Franz. “Gistay inaldaw a palagipannak dagiti guardia a no maabak ti Alemania iti gubat, adunto pay laeng ti armas a pangpatayda kaniak.”

Pagbabawianna kadi ti pannakaibaludna gapu iti pammatina? “Pulos a saan!” kuna ni Franz, a kas ket tay ti saludsod ket maysa a karit iti kinatibkerna. “Kanayon a naragsakkami. Namin-adu a pinasardengdak dagiti soldado sada dinamag: ‘Nariribuk la ngaruden, nakaisemka pay laeng? Apay aya?’ Kunak met: ‘Makaisemak gapu ta adda namnamami kalpasan daytoy a nariribuk a tiempo​—ti namnama iti Pagarian ti Dios inton maretubar amin a banag ken maatur amin a sagsagabaentay ita.’”

Okupado ni Joseph Schoen, naipasngay idi 1910, iti nalimed a panangimprenta ken panangiwaras kadagiti literatura ti Biblia idiay Austria, a kankanayon a naliklikanna dagiti Gestapo​—agingga idi 1940, idi isut’ inarestoda. Manipud 1943 aginggat’ 1945, kanayon a butbutngenda a papatayen. Idi 1943, maysa a lider ti kampo konsentrasion, iti imatang ti amin a naguummong a personnel, intudona ni Joseph sana impukkaw, “Itandudom pay la kadi ti Dios a ni Jehova?”

“Wen, talaga a kasta,” insungbat ni Joseph.

“No kasta maputolanto ti ulom!”

Maysa ni Joseph kadagiti nagmartsa nga agturong ken patay idiay Dachau idi 1945. “No bagi ti pagsasaritaan, nakapuyakon,” malagipna. “Ngem ad-adda a pimmigsa ti pammatik iti kaaddak iti dayta a martsa.”

Ita, iti panagpasiarna iti dayta a museo ken pananglagipna kadagiti aldaw ti pannakaibaludna, kunana: “Saanak a pulos a nagbuteng idi. Ipaay ni Jehova ti kasapulam, inton kasapulam dayta. Masapul a sursuruem no kasano ti agpannuray ken Jehova ken patiem nga isut’ talaga nga adda nupay dumteng ti karirigatan a kasasaad. Amin a dayaw ket maiturong kenkuana. Awan kadakami ti banuar. Nagpannuraykam laeng ken Jehova.”

Ti Kinapateg ti Museo

“Patiek a napateg unay daytoy a museo,” kuna ti historiador a ni Dr. Christine Elizabeth King, pro-vice chancellor ti Staffordshire University ti Inglaterra. “Ti kapapatgan isu dagiti linaon ti museo nga opisial a rekord ti publiko. Ket sumraen dagitoy dagiti agkuna iti: ‘Di pulos napasamak dayta.’ Aglaplapusanan dagiti pammaneknek, agraman dagiti sibibiag a saksi a nakalasat iti Holocaust. Maikadua, ti museo ket maysa a nagsayaat a katulongan iti panangisuro.”

“Ket kadagiti Saksi ni Jehova,” kunana pay, “napateg unay a makitada dagiti kakabsatda a lallaki ken babbai a nagsagaba ken natay ken nangirisgo iti biagda. Naisangsangayan unay a makita ti pannakairekord dayta.”

[Kahon iti panid 18]

Naisurat ti kastoy idiay:

“DAGITI SAKSI NI JEHOVA”

“Nangrugi ti kinaulpit dagiti Nazi kadagiti Saksi ni Jehova idi 1933. Gapu ta nagkedkedda nga agsoldado ken agsapata iti kinasungdo iti turay, masansan a naakusar dagiti Saksi kas espia ken managalsa maibusor ti estado. Imbilang dagiti Nazi dagiti padto dagiti Saksi maipapan ti masanguanan a turay kas rebolusionario a pangta, ken dagiti padtoda maipapan ti panagsubli dagiti Judio idiay Palestina, kas sasao dagiti Zionist.

“Nupay kasta, intultuloy dagiti Saksi ti nagtataripnong, nangasaba, ken nagibunong kadagiti literatura. Napukawda ti panggedan, pension, ken amin a kalinteganda kas umili, ken nanipud 1937, naipanda kadagiti kampo konsentrasion. Sadiay, tinudingan ida dagiti Nazi kas ‘boluntario a balud’: Dagiti Saksi ni Jehova a mangtallikud kadagiti patpatienda ket mawayawayaan. Awan kadakuada ti timmallikud.”

[Kahon iti panid 19]

“Napateg nga Iyestoria Dayta”

“Dagiti Saksi ni Jehova ket maysa kadagiti kasayaatan nga iyestoria. Gapu kadagiti narelihiusuan a patpatienda, isuda ti kaunaan a relihion a pinaritan . . . ti gobierno a Nazi ti Alemania idi 1933. Daytat’ gapu laeng iti panagtulnog ken panangbigbigda iti kangatuan a linteg, ti linteg ti Dios. Gapu itoy, naidadanesda kas iti panangam-amesda kadagiti Judio ken Gypsy ken impupokda ida kadagiti kampo konsentrasion a sadiay ti nakatayan ti adu kadakuada.

“Napateg nga iyestoria dayta. Nalabit ti nakalkaldaang a pasetna [isu] dagiti annak dagiti Saksi ni Jehova. No maibalud ni tatangda iti maysa a kampo sa maaresto ni nanangda, maikabilda iti likudan ti klase agraman dagiti ubbing a Judio ken Gypsy. No kaskasdi nga agmadi dagiti ubbing a mangiyebkas iti ‘Heil Hitler!’ wenno mangipakita iti aniaman a panagrukbab iti Turay a Nazi, maibilangda nga ubbing a kriminal gapu laeng kadagiti patpatienda. Siempre, bayat a dagitoy nga ubbing ket nagsagaba saan laeng a kadagiti maatap ken naipabasol nga aramid dagiti dadakkelda, a krimen ti konsiensia, nagsagabada pay met gapu ta naipatang nga annakda ida.”​—Dr. Sybil Milton, hepe dagiti historiador ti museo.

[Ladawan iti panid 16]

Dagiti sweter idiay kampo-konsentrasion nga addaan kolor ube a trianggulo a pakailasinan dagiti Saksi ni Jehova

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti nakalasat iti Holocaust a da Franz Wohlfahrt (kanigid) ken ni Joseph Schoen a kaduada ti historiador a ni Dr. Christine King idiay eksibit a “The Victims”

[Ladawan iti panid 17]

Dagiti bagon nga umasping iti daytoy ti nagluganan da Wohlfahrt ken Schoen a napan kadagiti kampo konsentrasion

[Ladawan iti panid 18]

Ngato: Dagiti nakalasat a da Wohlfahrt (kanigid) ken Schoen idiay pabuya a video nga “Enemies of the State” a pakairamanan dagiti Saksi ni Jehova

[Ladawan iti panid 18]

Baba: Da Maria ken Franz Wohlfahrt idiay eksibit a pakairamanan ti Biblia ni Johann Stossier, manong ni Maria. “Nalabit inlemmeng ni Johann ti Biblia sakbay a nabirukanda,” kuna ni Franz. “Ti laeng Biblia ti naisubli ken inana kalpasan ti pannakapapatayna”

[Ladawan iti panid 18]

Iti abay ti naipabuya a Biblia, mabasa ti kastoy: “Daytoy a Biblia ket kukua ni Johann Stossier, maysa a Saksi ni Jehova a naibalud idiay kampo konsentrasion ti Sachsenhausen. Nabiit pay a natay ni Stossier sakbay a winayawayaan dagiti soldado ti Soviet ti kampo”

[Ladawan iti panid 19]

“Nagkapuyen dagiti mannalaknib ti sibilisasion,” kinuna ni Presidente Clinton ti E.U. idi inagurasion ti museo. “Agnanayonto nga ipalagip kadatayo ti Holocaust a ti pannakaammo a naisiasi iti moral a pagalagadan ti ad-adda laeng a mangpakaro iti pagam-amkan ti tao, a saan a natauan no ti panunot laeng ti usaren a di ikabkabilangan ti puso”