Maysa a Naatap a Parsua​—Magurgura ken Maay-ayat

BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY CANADA

CANIS LUPUS. Adda dayta iti likkalikkaong a rangkis iti tuktok ti nabato a bantay, a naipasir iti kasipngetan babaen iti silnag ti bulan, nakatangwa, atiddog a burburan ti ipusna iti baet dagiti sakana, nagleppiad dagiti lapayagna, nakanganga ti ngiwatna​—ti nakabutbuteng a taguobna tumibong no iti rabii. Ta no mapanunotmo laeng ti panagtaguobna, agpigergerkan gapu iti buteng ken danag!

MANMANO a tao ti addaan pribilehio a makakita itoy a nagpintas ngem naatap a parsua​—a kadawyan a maawagan a kas ti “gray wolf” wenno “timber wolf”​—iti kabakiran. Nupay kasta, daytoy a makaay-ayo nga animal ipalagipna dagiti adu ken nadumaduma a ladawan.

Magurgura ken Maay-ayat

Aniaman ti panangipagarup, dagiti rikna a tignayen ti sao a “lobo” ket kankanayon a mamagpanunot a rikna a mainaig iti lobo. Daytat’ nakaiturongan ti di pagkikinnaawatan, panangiduma, ken buteng. Dadduma a tattao laisenda ti lobo gapu ta mangbiktima iti padana nga ayup. Dagiti lobo ket kankanayon pay a makaparurod kadagiti managtaraken ken managrantso gapu iti panagsidada kadagiti karnero, baka, ken dadduma a taraken nga ayup. Dagiti leyenda ken sarsarita ninayonanda pay ti dakes a pakasaritaanna. Asinot’ di pay nakangngeg iti ebkas a “lobo a nakakawes iti karnero”? Dagiti sarsarita iladawanda dayta a kas “Ti Dakkel a Dakes a Lobo.” Maysa kadagita nga estoria isalaysayna ti maysa a lobo a mamutbuteng a mangsida iti maysa a bassit a balasitang. Daytoy ti nangipaay iti pagarup ti tattao a dagiti lobo rautenda ti tattao.

Nupay kasta, dagiti lobo ket matmatan dagiti sientista ken biologo iti sabali a pamay-an. Ibilangda ida a kas managbabain unay a parsua a mangpadas a mangliklik kadagiti tao no mabalin. Kinapudnona, sigun iti nabiit pay nga artikulo a nagparang iti magasin a GEO, dagiti lobo talaga a kabutengda ti tao. Nupay no aglanglanga a nakauy-uyong dagiti lobo, kasla awan ti pangibatayan iti pammati a dagiti nasalun-at, atap a lobo iti Norte America ket pagpeggadenda ti tao.

Aminen ni biologo a Paul Paquet, a nangaramiden iti nasaknap a panagsirarak kadagiti lobo a pagay-ayatna dagitoy nga atap a parsua sipud pay kinaubingna. Insuratna ti dadduma a kapaliiwanna. Kunana a masansan a makitana a mangyebkas dagiti lobo iti ragsak, liday, ken kinaparato. Naminsan napaliiwna ti maysa a lakayen, pilay a lobo a din makaanup a duduolan dagiti dadduma a miembro ti pangen iti taraon. Nupay no awan maitultulongen ti lobo, ipatpateg pay laeng ti pangen ti biagna ket bibiagenda dayta. Daytoy a kababalin ti panaganup ti pangen, nupay kasta, ti namagpeggad iti mismo a panagbiagda.

Panaganup ti Pangen

Ti panaganup kas maysa a pangen isu laeng ti pamay-an a pangpennek dagiti lobo iti bisinda ken pakanenda dagiti urbonda. Masapul a bigbigen, nupay kasta, a ti panangpapatay dagiti lobo kadagiti karnero ken baka ket maysa a makaparurod a parikut kadagiti managtaraken. Kas maysa nga ayup nga agsida iti padana nga ayup nga addaan iti nagsayaatan a panagkita, nasayaat a panagangot, nasayaat a panagdengngeg, ken ti di nakappapati a nakabilbileg a panangkagat​—kasta met ti maibagay unay a panagtaray ken panagtaltag​—nakabalan a naimbag ti lobo nga aganup. Mananggundaway met dayta. Minamaag a panunoten a daytoy a nasikap a parsua baybay-anna ti aniaman a nalakana a tiliwen wenno sipduten a biktima​—nangnangruna dagiti dadakkel, nalukmeg a karnero ken baka. Makuna a di igaggagara a “gunggonaan” dagiti lobo ti anupanda iti kabakiran babaen iti panangpilida kadagiti nalaka a matiliw, masaksakit ken nakapuy, iti kasta ibatida ti ad-adu a taraon para kadagiti nasalsalun-at.

Komunikasion ti Lobo

Ti ngay nakabutbuteng a panagtaguob a mangngeg iti adayo unay ken mangpabuteng iti dumdumngeg? Iti lobo daytoy ket basta panaglalangen ti pangen​—maysa a porma ti komunikasion. Ti maysa a lobo a nayaw-awan bayat ti panaganup mabalin a sumagpat iti maysa a turod ken agtaguob a mangawis kadagiti dadduma a miembro ti pangen. Wenno ti panagtaguob mabalin a mausar a pangilasin iti teritoriana. No dadduma agtaguob dagiti lobo tapno yebkasda laeng ti ragsakda. No aggigiddan nga agtaguob ti pangen, ipagarupyo la ketdi a tagtagiragsakenda ti panagdadanggay nga agkanta. Kadatayo kasla nasaysayaat no aggigiddanda nga agkanta, ngem kasla kaykayatda ti agdadanggay. Siempre adda dadduma a pamay-an ti komunikasionda. Adda ti makuna a sing-i, ngernger, taul, alang-ang, ken ti panagtaul dagiti uken iti kueba. Ti komunikasion babaen iti langa mausar met a mangiparangarang ti saad ti kagimongan ken ti pannakaisinggalut iti pangen.

Napintas a Parsua

Matmatanyo a naimbag daytoy naisangsangayan ti kinapintasna a parsua. Paliiwenyo ti napuskol a dutdotna a gistay dapuen amin (daddumat’ natayengteng a nangisit), a napattopattokan iti puraw, nangisit, ken kolor kape a dutdot. Ipamaysayo iti nakamulengleng a natadem a nalitnaw a duyaw a matana. Sukimatenyo dagiti marka ti rupana. Amin daytoy ti mamagbalin iti lobo a nakatantan-ok a matmatan nga ayup. Nupay kasta, mayeb-ebkasen ti pannakaseknan maipapan iti masanguananna. Adda kadi gapu a pakaseknan?

Bueno, ti gagangay idi iti kaaduan a paset iti Europa, Asia, ken Norte America​—ti pannakakita iti lobo​—ket manmano itan idiay Canada, Alaska, ken dagiti narasay-taona a lugar ti Estados Unidos, Europa, ken Russia. Ibagbaga dagiti tattao a masapul a mangipaayda iti lugar para kadagiti dadduma a lobo kadagiti napili a lugar dagiti atap [nga ayup]. Yantangay nasursuron ti tao ti makipagnaed kadagiti ayup nga agsida iti padada nga ayup kas kadagiti agila, oso, ken dagiti leon iti bantay, adda dagidiay agim-imtuod, “Apay a ditay makipagnaed met kadagiti lobo?”

Panangipalubos iti Nakaparsuaan nga Agsubli iti Nakaisigudanna

Panangsalaknib, saan a panangpukaw wenno panangtimbeng, ti pagsasao. Maibilangen dagiti parke a lugar a pakasalakniban dagiti ayup, saan laeng a pagay-ayaman dagiti tattao idiay let-ang. Sigun iti magasin a Canadian Geographic, dagiti mangay-aywan iti parke kayatda a makita ti maysa a kadawyan a natimbeng nga ecosystem. Kalpasan ti 40-tawen a kaawan ti [lobo] iti Banff National Park, Canada, ti kangrunaan nga agsida iti padana nga ayup, ti lobo, nagsubli a bukodna idi dekada ’80 iti makin-abagatan a Rocky Mountains​—65 laeng ti bilangda, ngem di pagduaduaan a pasamak a pampanunoten dagiti adu. Ipadamag ti Francia ti panagsubli ti lobo kalpasan ti 50-tawen a kaawanna.a Idiay Italia ti lobo agsubsubli metten ket mangngegan manen nga agtagtaguob idiay Tivoli, iti asideg ti Roma.

Maus-usigen ti pannakaisubli manen ti lobo kas agpegpeggad a kita idiay Yellowstone National Park, Estados Unidos. Dagiti lobo ket paset ti naikasigudan a sistema ti rehion nasurok nga 40 a tawenen ti napalabas, sakbay a napukawda. Itan adu a tattao, nangruna dagiti bisita idiay parke, ti agtarigagay nga agsublida. Ti industria ti panagtaraken kadagiti ayup, nupay kasta, maseknanda unay iti pannakaisubli manen dagiti lobo iti pagnanaedanda. “No maisubli dagiti lobo iti Yellowstone, ti panangaywan kadagiti lobo iti ruar ti parke agbalinton a pudno a pasamak iti biag,” kuna ti biologo ti lobo a ni L. David Mech.

Anianto ti ipaay ti masanguanan itoy a parsua nga agnanaed iti lubong a manmano a masirpatan ti tattao?

Ti Masanguanan ti Lobo

Ti bilang ti tattao a mangsupsuportar iti pannakaisubli ti maysa nga ayup a dandani nabayagen a di inay-aywanan ti tao ipamatmatna ti panagbaliw ti kababalin. Kuna ti libro a The Wolf​—The Ecology and Behavior of an Endangered Species: “Adda pay laeng tiempo a nabati a mangalaw iti lobo iti kasasaadna. Agpannuray ti pannakaibanag ken di pannakaibanag daytoy iti pannakaammo ti tao iti ekolohia ken iti kababalin ti lobo, ti agtultuloy a panagsirarakna kadagiti awid ti lobo, ken ti panangsursuro [ti tao] a mangpanunot a ti lobo ket saan a kasalisal no di ket pada a parsua a kaduana nga agtaeng iti daga.”

Panagnaed a Sitatalna

Ti natalna a panagkadua dagiti tao ken dagiti lobo mabalin a simmayaat bayat ti napalabas a sumagmamano a tawen, ngem no adda pagsupiatan, saan a magun-odan ti pudpudno a talna. Masapul nga ipabiang dayta iti tiempo iti asidegen a masanguanan inton, iti sidong ti gobierno ti Pagarian ti Namarsua, amin a panagranget ken buteng masukatanton iti managtalek, mannakiraman a kababalin daytoy nabileg ngem sensitibo ken managbabain a parsua.

Makapainteres, deskribiren ti Biblia ti lobo iti nadumaduma a naimpadtuan a pagsaadan, isu a mangipalubos kadatayo a mangkita iti dayta iti agsusupadi a kasasaad. Idiay Aramid 20:29, 30, nailadawan dagiti apostata a tattao a kas “manangirurumen a lobo” a mangraut iti kasla karnero a kongregasion Kristiano ket ikkatenda dagiti dadduma nga indibidual a miembro manipud iti arban.

Dagiti padto iti libro ti Biblia nga Isaias, nupay makitanto pay laeng ti maudi a kaitungpalanna, deskribirenna dagiti pagaammotayo nga ayup nga agbibinnusor itatta nga agkakadua a sitatalna. Paliiwenyo ti kinaawan ti biktima-mangsida iti padana a relasion idiay Isaias 65:25: “‘Ti lobo ken ti kordero aglanglangdanto nga agarab, ket ti leon manganto ti garami a kas iti baka . . . Didanto mangranggas wenno mangdadael iti amin a nasantuan a bantayko,’ kuna ni Jehova.”

Nupay ti panangikagumaan ti tao ipakitana a padpadasenna a pakilangenan ti lobo, ti kaad-adaw a kasuratan ipanamnamana kadatayo nga adda ipaay ti Dios a lugar para iti dayta iti baro a sistema dagiti bambanagna. Ti planeta a Daga pagraramananto dagiti amin a porma ti biag, agraman ti Canis lupus.

[Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 25]

Thomas Kitchin/Victoria Hurst

[Picture Credit Line iti panid 26]

Thomas Kitchin