Pangripiripan iti Misterio ti Iceman

ITI sinigsiglon, agin-inanan ken patay ni Ötzi. Nakaidda iti nasurok a 3,200 metro iti ngatuen ti patas ti baybay iti nasupit, napnot’-niebe a lungog ti rangkis a nangsalaknib kenkuana manipud ti panaggaraw dagiti asideg a dadakkel a yelo (glacier). No timmangken koma ti bagina kadagiti nagdadakkel a yelo, nalabit a naan-anayen a nasinasina ken nayanud. Mabalin a ti nasalinongan a kasasaadna ti nangitalimeng kenkuana a di nagrupsa.

Sumagmamano laeng a metro ti kaadayoda iti bangkay, adda dagiti bambanag a nalawag a nagbalin a paset ti inaldaw a panagbiagna: ti di pay nasingdanan a bai a naaramid iti kayo a yew, lalat ti buck a pagikkan ti pana nga addaan 14 a pana (2 ti mabalinen a mausar, dagiti dadduma di pay nalpas), maysa a dága nga agpingki, maysa a wasay, maysa a banag a maipagarup a kaha ti maysa a kadaanan a pagkargaan, maysa a bag a lalat, pagkargaan nga ukis ti birch, ken rigrigis ti kawes, agraman dadduma pay nga alikamen ken bambanag.

Idi isut’ nasarakan, ti Tao iti Similaun (sabali kadagiti naganna) ket nakasuot pay laeng kadagiti kawes ken nakasapatos iti lalat a naseksekan ti garami a salaknibna manipud iti lam-ek. Iti asideg ti ulona adda nalaga nga “ikamen” a garami. Kasla ketdi, narimbawan iti pannakabannog ken lamiis iti maysa a rabii, sitatalna a nakaturog ti Iceman a “makakitanto” laengen iti lawag ti aldaw rinibribo a tawen kamaudiananna. Ti natakuatan ket “maysa a gagangay a ladawan ti maysa a panawen, iti maysa a kagimongan ken ti populasion a nakayanakanna,” kuna ti arkeologo a ni Francesco Fedele, isu a nangdeskribir iti Tao ti Similaun kas “nakailanadan ti historia a sukimatento ti masanguanan a kaputotan.”

Kasano a Naitalimeng?

Saan nga umanamong ti amin iti pamay-an a pannakaitalimeng ni Ötzi iti nakabaybayag kadagidiay a kasasaad. “Ti pannakaitalimengna ket dandani datdatlag, uray pay no ipapantayo a naitalimeng manipud iti lungog a nakasarakan kenkuana,” kuna ti Nature. Ti teoria a maipagarup nga ad-adda a nainkalintegan itatta ket naitalimeng gapu iti kombinasion dagiti “tallo a di mapaneknekan a pasamak”: (1) napartak a gagangay a panagbalinna a mummy (panagkebbet), a resulta dagiti epekto ti lamiis, ti init, ken ti foehn (maysa a nabara, namaga nga angin); (2) napartak a pananggabor ti niebe a nangilemmeng iti bangkay kadagiti agkaan; ken (3) ti panangsalaknib nga impaay ti lungog kadagiti agayus a dadakkel a yelo. Dadduma, nupay kasta, dida pay makumbinsir iti daytoy a panangilawlawag, a mangpatalged a ti foehn di makagteng iti kasta a kangato iti daytoy a paset ti Alps.

Nupay kasta, dadduma a banag ti sigurado maipapan iti Iceman. Posible nga ikeddeng nga isut’ agtawen iti baet ti 25 ken 40, agtayag ti agarup lima a pie dua a pulgada, ken agdagsen iti agarup 50 a kilo. Isut’ nabaneg ken nabaked, ket nataripato a naimbag ken kanayon a napukisan ti kolor kape a buokna. Impasdek dagiti nabiit pay a panagadal iti DNA kadagiti sample ti tisyu nga isut’ addaan iti isu met laeng a pakabuklan iti genetiko a kas kadagiti kapatadanna nga agindeg idiay makintengnga ken makin-amianan nga Europa. Dagiti tupputuppolen a ngipenna ipalgakda nga isut’ mangmangan iti kadawyan a tinapay, a mangipasimudaag a mabalin nga isut’ kameng ti agtaltalon a komunidad, kas paneknekan dagiti binukel ti trigo a nasarakan iti kawesna. Makapainteres, posible nga ikeddeng nga isut’ natay idi arinunos ti kalgaw wenno idi pangrugian ti otonio. Kasano? Nasarakan iti bagna dagiti nabati iti nadumaduma nga atap a plum nga agluom iti naladawen a kalgaw; nalabit a paset dagiti naudi nga abastona.

“Maysa a Kabaliero nga Addaan Riple Idi Edad Media”

Ngem ania ti ipalgak ni Ötzi? Sinumario ti pagiwarnak ti Italia nga Archeo ti adu a saludsod nga imbangon ti pannakatakuat iti kastoy a pamay-an: “Isu kadit’ mannakigubat wenno mangnganup? Naiputputong kadi nga indibidual, agbibiahe kadi a kadua ti grupona, wenno iti kasumbangirna, agdaldaliasat kadi kadagidiay a kabambantayan a kadua ti bassit a napili a paset ti grupona? . . . Agsolsolo kadi, a nalikmut iti amin a yelo, wenno inanamaentayo ti makasarak kadagiti dadduma pay a bangkay?” Nagsukimat dagiti eskolar tapno masigurado dagiti sungbat nangnangruna babaen ti panangsukimat iti bambanag a nasarakan idiay Bantay Similaun ken inkagumaanda a maawatan ti kaipapananda. Naisingasing dagiti nadumaduma a teoria no apay nga agdaldaliasat ni Ötzi iti kangato a nasurok a 3,200 metro, ngem tunggal maysa kadakuada ti kontraen ti dadduma a detalye. Usigentayo ti sumagmamano a pagarigan.

Dagus nga ipasimudaag ti bai, a di pay nasingdanan, ken dagiti pana nga isut’ maysa a mangnganup. Dayta kadi ti mangrisut iti misterio? Nalabit, ngem ti bai, a dandani 1.8 a metro ti kaatiddogna, “ket dakkel unay agpaay iti tao a kas iti katayagna,” kuna ti arkeologo a ni Christopher Bergman, ken “talaga a nakadakdakkel a paganup iti gagangay nga aanupan iti Alpine.” Apay ngarud nga addaan iti bai a dina mausar? Kasta met, iti panagdaliasat kadagiti kabambantayan, masapul a maibati amin a sobra nga awit, “a mamagbalin a nangnangruna a makariribuk ti bai ti lalaki ken dagiti 12 kadagiti 14 a panana ket di pay nalpas, idinto ta dagiti dadduma nga armasna (dága ken wasay) ket narunoten gapu iti kanayon a pannakausarda,” kuna ti Nature.

Ti ngay wasay a nasarakan sumagmamano a metro ti kaadayona? Idi damo, naipagarup a suer dayta, ngem impalgak dagiti panagsukimat nga, iti kinapudnona, daytat’ naaramid iti gambang. Gapu itoy ken dagiti dadduma pay a rason, adu nga arkeologo ti mangpetsa iti [panagbiag] ni Ötzi idi pangrugian ti makuna a Panawen ti Gambang, a daytat’, idi maikapat-maikatlo a milenio K.K.P. “Dagiti panangsukimat babaen iti carbon 14 . . . patalgedanda nga isut’ nagbiag iti nagbaetan ti 4,800 ken 5,500 a tawen a napalabasen,” kinuna ti magasin nga Audubon.a Dagiti dadduma a banag, nupay kasta, mabalin nga allukoyenna ti dadduma nga eksperto a nagtaud ti Iceman iti immun-una pay bassit a panawen. Nalawag, saan a mabalin nga ituding ti Tao iti Similaun iti partikular a kadaanan a sibilisasion. No maipapan iti wasay a gambang, patien ti maysa nga arkeologo a ni Ötzi “ikutna ti maysa nga armas a teknikal nga adelantado unay iti panawen a nagbiaganna. Kasla ket tay nakasaraktayo iti kabaliero idi edad media nga agaw-awit ti riple. Kinapudnona, iti dayta a panawen, ti gambang pagaammo laeng kadagiti kultura iti Dumaya.”

Kasta met, kas nakitatayon, ti wasay mabalin a maysa a nakapatpateg a banag kadagiti kapatadan ti Iceman. Ti dadduma nga artifact, kas iti kaluban ti dágana, ket nagsayaatda ken nalawag a “bambanag a pakabigbigan.” Ngem no ni Ötzi ket maysa idi a nangatot’-saadna a tao, maysa a hepe, apay nga agsolsolo idi tiempo ti ipapatayna?

Sigun iti magasin a Popular Science, kunaen ni Konrad Spindler, iti University of Innsbruck: “Dagiti dati a maipagarup a misterioso a tattoo kayariganda ti nagkalion a tumeng ken susuop ti pingil ken dagiti nakapuyen a tulang ti durina. Ti doktor ti Iceman nalabit inagasanna ti kasasaad babaen ti panangsinitna iti rabaw ti kudil iti agut-ot a paset, sana sinapsapuan ti sugat iti dapo dagiti agas a mula.”

Nabiit pay, naisingasing a mausig ti kapanunotan, iti gimong dagiti eksperto iti forensic medicine (panangtakuat ti impormasion babaen ti panangsukimat iti bambanag iti aglawlaw ti krimen) idiay Chicago, a mabalin a ni Ötzi ket napangpang-or ken naparsiakan ti dara a pugante a natay idi aglemlemmeng bayat a dadduma ti mangsapsapul kenkuana. Natakuatanda nga addaan ti sumagmamano a naparpar a paragpag ken nabuong a pangá. Nupay kasta, di masinunuo no kaano a sinagabana dagitoy a pannakadangran​—kasanguanan wenno kalpasan ti ipapatay. No isut’ biktima ti kinaranggas, nupay kasta, “apay nga ikutna pay laeng dagiti alikamenna, dagiti pay met ngarud ‘napapateg’?” kas iti wasay a gambang, imtuoden ti Archeo.

Pagarupen dagiti imbestigador a dagiti magun-odan a kinapudno ket di umdas a mangipaay iti naan-anay ken umiso a kapanunotan maipapan iti napasamak, ket adu pay laeng a saludsod ti nagtalinaed a di nasungbatan. Ngem nalawagen a ti sibilisasion a nagbiagan ni Ötzi ket nagsayaat ken narikut ti pannakaorganisarna.

Ni Ötzi ken ti Lubongna

Iti panangdeskribirda iti lubong ti Tao iti Similaun, ibatay dagiti eskolar ti kapanunotanda kadagiti natakuatan manipud kadagiti lugar iti Alpine a maipagarup a nagindegan dagiti kapatadanna. Uray pay no kasta, ibaga dagiti arkeologo kadatayo, a dadduma a lugar ti narangrang-ay ngem dagiti dadduma, ket kaaduan kadagiti teknikal a nagbaliwan, kas iti panagaramid iti gambang, nagtaudda idiay Makintengnga a Daya.

Sigun iti maysa a pagarup, nalabit nagbiag ni Ötzi iti maysa kadagiti agrikultural a bario iti tanap ti Karayan Adige. Daytoy a karayan ket napateg a dalan ti panagnegosio a mangisilpo iti Peninsula ti Italia iti Makintengnga nga Europa. Adu a lugar a pagindegan ti nasarakan iti nadumaduma a lugar iti dayta a paset ti Alps, uray pay iti kangato a 2,000 a metro. Dagiti agrikultural a bario iti dayta a panawen ket gagangay a buklen ti tallo wenno uppat a balay, nalabit sumagmamano a dosena ti kaaduan. Ania a kita dagiti balay? Impalgak dagiti panagkabakab ti daplat laeng, a masansan a nasedsed a daga. Maymaysa ti kuarto dagiti pagtaengan, a kaaduanna adda dapoganna iti tengnga ken no dadduma urno. Mabalin a tinubeng ti atepna, nga umasping kadagiti pagtaengan idi a tiempo a naibangon kadagiti adigi a nasarakan iti asideg ti adu a danaw iti Alpine. Nalabit a tunggal kalapaw a maymaysa ti kuartona ket pagtaengan ti maysa a pamilia.

Kasanot’ panaglalangen dagita a komunidad dagiti managtaraken ti ayup ken dagiti mannalon? Awan duadua, a babaen iti negosio. Kas pagarigan, ti wasay a nasarakan iti Bantay Similaun ket kaasping dagidiay napataud iti adayon nga abagatan, kadagiti igid ti Danaw Garda, ket mabalin a bambanag a nailako. Mairaman met kadagiti alikamen ni Ötzi isu dagiti pagpingkian, bambanag a napateg iti negosio iti dalan a lumasat iti Kapanagan ti Adige. Maysa kadagiti aramid a makasapul iti kasta unay a panagakar dagiti tattao isu ti panapanawen a panangyakar kadagiti dinguen. Kas ti ar-aramidenda pay laeng idiay Tirol itatta, iturong dagiti pastor ti arbanda a lumasat kadagiti dalan iti Alpine tapno agsapul kadagiti naraber a pagpastoran. Ania pay a dadduma a konklusion ti magteng maipapan iti nagtaudan ti Iceman?

[Dagiti Footnote]

[Mapa iti panid 5]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

Nasarakan ti Iceman iti uneg a mismo ti beddeng ti Italia iti Glacier ti Similaun

ALEMANIA

AUSTRIA

Innsbruck

SWITZERLAND

SLOVENIA

ITALIA

Bolzano

Similaun Glacier

Adriatic Sea

[Dagiti ladawan iti panid 7]

Namarkaan ti X ti lugar a nakatayan ni Ötzi. Dagiti makin-uneg a ladawan: 1. Wasay a gambang, 2. Imuko a pagpingki, 3. Nalabit anting-anting, 4. Tirad ti sara ti ugsa a kayo ti putanna

[Dagiti Credit Line]

Retrato: Prop. Dr. Gernot Patzelt/Innsbruck

Dagiti retrato 1-4: Archiv Österreichischer Alpenverein/Innsbruck, S.N.S. Pressebild GmbH