“Premenstrual Syndrome”—Sarsarita Wenno Pudno?
Karkarna ken di mapakpakadaan ti kababalinna. No dadduma makaay-ayo; into no kuan makisubang. Agisawang iti makapaupay. Agpapan pay iti panangliwliwam, sabali ti reaksionna iti ibagam ken aramidem. Dumakkel ti bassit nga isyu nga agtun-oy iti nabara a pannakisupiat. Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, wenno makalawas, daytoy a “sabali” a babai kellaat a nagbalbaliwen, ket normal manen ti kinataona . . . iti sumagmamano a tiempo.
AGPAYSO a saan nga isuamin a babbai ti lumasat iti kasta a dramatiko a panagbalbaliw ti rikna. Nupay kasta, sakbay la unay ti panagkadawyan, daytoy a kasasaad ti kinababai nga inladawan da Dr. Jekyll ken Mr. Hyde ket mabalin a mabigbig ti dadduma a babbai nga adda dayta kadakuada. Ania ti pakaigapuan ti kasta a panagbalbaliw ti rikna? Agpayso kadi a ti kasta a kababalin ket resulta dagiti panagbalbaliw kabayatan ti panagkadawyan?
Ania ti PMS?
Sigun iti American Journal of Psychiatry, dagiti babbai a makapadas “iti maulit-ulit a rumsua a sintoma a ti kinakaroda ket umdasen a mangsinga iti dadduma nga aspeto ti biag” ken kanayon a rumsua sakbay ti panagkadawyan ket mabalin nga agsagsagaba iti PMS (premenstrual syndrome). Nupay awan panageksamen ti laboratorio a maka-diagnose iti PMS, dagiti babbai nga addaan PMS masapul a makapadasda iti awanan-sintoma a kasasaad iti maysa wenno dua lawas kabayatan ti tunggal panagkadawyan. Babaen iti daytoy a depinasion, pattapattaen dagiti doktor a 10 porsiento laeng kadagiti babbai ti agsagsagaba iti PMS.
Adda naiduma a panangmatmat ti dadduma a clinician iti PMS. Ikalinteganda a dakdakkel a porsiento dagiti babbai, iti nagbaetan ti 40 ken 90 porsiento, ti agsagsagaba iti PMS. Depinarenda ti termino nga iramanna ti pannakarikna iti nadumaduma reklamo, kas iti idadagsen, pannakabannog, panagsakit ti susuop, panagsakit ti pus-ong, migraine, pannakasair, itatangken ti suso, panagsangitsangit, panagtarigagay iti taraon, ken panagbaliwbaliw ti rikna. Nasurok a 150 a sintoma ti mainaig iti PMS. Dagiti babbai, agraman dagidiay saanen nga agkadawyan, mabalin a makapadasda iti sumagmamano kadagitoy a sintoma. Iti pangkaaduan, nupay kasta, mapadasan ti maysa a babai ti PMS iti nagbaetan ti edad a 30 ken 40. Iti kaaduan a babbai, makariribuk dagiti sintoma ti PMS, ngem kabaelanda a tamingen. Iti daytoy nga artikulo, ipamaysami dagitoy nga agsagsagaba iti saan unay a nakaro a PMS.
Impadamag ni Nancy Reame, maysa a managsirarak idiay University of Michigan, a ti PMS ket maibilang kas “maysa a di espesipiko a problema ti salun-at” idiay Estados Unidos, ngem iti dadduma a pagilian, nadumaduma daytoy a kita ken kinakaro dagiti sintoma. “Ireport ti sumagmamano ti ad-adu a nakarkaro a sintoma ti bagi, ket ipadamag ti dadduma a kultura ti ad-adu nga emosional a sintoma,” kinunana. Kas pagarigan, dagiti Insik ket dinakamat ni Reame, a nangaramid iti panagsirarak idiay China. “Kadagiti Insik a kultura, di maawat ti kaadda dagiti emosional a sintoma.” Kas resultana, kinunana, no mapagsaludsodan maipapan kadagiti problema iti panagkadawyan, ipamaysa dagiti babbai ti panagbetted.
Ti Panangrugi ti PMS
Ti PMS ket damo nga inlawlawag ni Dr. Robert T. Frank iti Nueva York idi 1931 iti sinuratna a “The Hormonal Causes of Premenstrual Tension.” Pinaliiwna dagiti babbai nga agsagsagaba iti pannakabannog, kurang a konsentrasion, ken nerbios kasakbayan ti panagkadawyan.
Daytat’ 22 a tawen kalpasan nga impablaak da Katharina Dalton ken Raymond Greene, Ingles a doktor, ti salaysay iti maysa a warnakan ti medisina a sadiay pinataudda ti termino a “premenstrual syndrome.” Tinukoy ni Dr. Dalton ti PMS kas ti “gagangay unay iti lubong, ken nalabit ti kabayaganen a sakit.” Naammuan ti publiko idi 1980 dagiti natakuatanna maipapan iti epekto ti PMS iti kababalin ti babai. Isu ken ti dadduma a doktor ket naayaban a mang-diagnose iti dua a Britano a babbai a naakusar iti pammapatay. Impagarupda a ti kababalin ti babai ket mabalin nga impluensiaan ti panagbaliwbaliw ti hormone kabayatan ti panagkadawyanna. Naibasar iti diagnosis-da iti PMS, limmag-an ti darum a pammapatay kadagiti dua a kaso. Iti maysa a desision, immawat ti naidarum iti nalaglag-an a pammabasol iti pammapatay maigapu iti “basbassit a sungsungbatan.”
Kasla manmano dagiti insidente ti makadangran a kababalin iti biang ti babbai, kas iti nadakamat. Ti makagapu kadagita a kababalin ken dagiti babassit a makariribuk a sintoma a mapadpadasan ti adu a babbai sakbay ti panagkadawyan ket agtultuloy a mapagdedebatean iti pinanid dagiti warnakan iti uneg ken ruar ti medisina.
Talaga kadi a ti kasta a kababalin ket resulta ti panagbalbaliw ti hormone iti bagi ti babai? Wenno ti kadi kapanunotan a mangap-apektar kadagiti hormone ken ti nasukir a bagi ti babai ket basta sarsarita laeng? Adda nagduduma nga opinion no maipapan iti epekto, no adda man, dagiti panagbaliwbaliw ti hormone iti kababalin ti babai. Umanamong ti adu a managsirarak ken dodoktor a ti nasaysayaat a pannakaawat iti panangimpluensia ti utek ken dagiti hormone ti obario iti maysa ken maysa bayat ti panagkadawyan isut’ tulbek tapno maammuan no apay nga agsagsagaba ti dadduma a babbai iti PMS.
Ti Panagkadawyan
Agarup maminsan iti tunggal uppat a lawas, sumrek ti bagi ti babai iti komplikado unay a siklo ti panagbaliwbaliw ti hormone. Iti panangtukoy ti adu kas “lunod,” ti sao a “panagkadawyan” ket nagtaud iti Latin a mensis, a kaipapananna “bulan.”
Tapno mangrugi ti siklo, ti hypothalamus ti utek mangipatulod iti mensahe iti pituitary gland. No maawat ti mensahe, mangiruar ti pituitary iti FSH (follicle-stimulating hormone). Agbiahe ti FSH iti dara nga agturong kadagiti obario ket tignayenna ti pannakapataud ti estrogen. Bayat nga umadu ti estrogen, agtignay ti pituitary babaen ti panangiruarna iti LH (luteinizing hormone). Ti LH pabannayatenna ti panagruar ti FSH. Maluom ti maysa a selula nga itlog ket agbiahe nga agturong iti aanakan. Kalpasan a mairuar ti selula nga itlog, rummuar ti hormone a progesterone. No saan a mapertilisado ti itlog, sidadaras a bumassit ti kaadu ti progesterone ken estrogen.
No awan dagiti hormone a mangsuporta iti dayta, madadael ti palonapin ti matres, buyogen ti dara, pluido, ken dadduma a tisyu a rummuar babaen ti mabagbagi [ti babai]. Agarup tallo agingga iti pito nga aldaw tapno naan-anay a mairuar ti matres ti palonapin, a mangipatingga iti maminsan a panagkadawyan. Bayat nga agpatingga ti maminsan a panagkadawyan, mangiruar manen ti utek kadagiti hormone, a mangsenial iti panangrugi ti baro a siklo.
Panagrurupak Dagiti Hormone?
Irason ti dadduma a ti di kinatimbeng ti estrogen ken progesterone isut’ mangpataud kadagiti sintoma sakbay ti panagkadawyan ti maysa a babai. Ipatangkenda a normal nga agtrabaho a sangsangkamaysa dagiti hormone tapno maragpat ti naan-anay a kinatimbeng. No nasurok ti mapataud ti maysa ngem ti sabali, rumsua ti panagrurupak, ken mabalin a mabati dagiti maatiw iti bagi ti babai.
Mabalin a ti umadu nga estrogen ti mangpasintir iti dadduma a babbai. Iti sabsabali, ad-adu ti progesterone, a pakaigapuan ti pannakariknada iti panagleddaang ken pannakabannog.
Saan nga umanamong ti dadduma a managsirarak iti teoria a ti di kinatimbeng ti hormone isut’ pakaigapuan ti PMS. Ikalinteganda a dagiti sikolohikal ken sosial a rason dakkel ti maaramidanda iti pannakapataud dagiti sintoma sakbay ti panagkadawyan ti sumagmamano a babbai. Kunaen ti Patient Care, iti panangipadamagna kadagiti pakaigapuan ti PMS, nga “awan nasarakan a nalawag a nagdumaan iti padron, ratio, kantidad, wenno oras [a mapataud] dagiti hormone ti gonad kadagiti babbai nga addaan wenno awanan iti nakaro a PMS.”
Ti danag, kas pagarigan, mabalin a mangpapartak, mangtaktak, wenno mangpakaro iti sintoma ti PMS. Kuna ti libro a PMS—Premenstrual Syndrome and You: Next Month Can Be Different: “Ti danag lapdanna ti iruruar dagiti hormone ken ti di umdas a suplay ti hormone ti mangituggod iti kita ti di kinatimbeng ti hormone a mangpakaro kadagiti sintoma ti PMS.” Mabalin a dagiti parikut iti salun-at, kuarta, wenno pamilia ket agparang a nakarkaro ken saan unay a mataming sakbay ti panagkadawyan.
Ti Danag a Mamulitan ti Pakabigbigan
Ikalintegan ti dadduma a managsirarak a ti babai ket mabalin a mamatmatan kas saan unay a matarigagayan a trabahador wenno manangikeddeng no mangipakita kadagiti sintoma a mainaig iti panagkadawyanna. “Daytat’ pamay-an a mangipasigurado nga agtalinaed dagiti babbai iti nababbaba a posisionda. No kumapuyka maminsan iti kada bulan, kaipapananna a rumbeng a saan a sika ti mangaramid kadagitoy serioso, nabileg, mangimpluensia a bambanag,” ikalintegan ni Barbara Sommer, maysa a sikologo.
Ipatangken ti dadduma a managsirarak nga inawat ti babbai ti PMS agsipud ta daytat’ mangipalubos kadakuada nga usarenda ti kasasaad kas maysa a pambar iti kababalinda. Iti maysa nga interview iti magasin a Redbook, kunaen ni Dr. Carol Tavris, autor ti The Mismeasure of Woman, a ti PMS “ti pagpambar dagiti babbai sada kunaen ti, ‘Aniat’ sakitko?’ saan nga ‘Aniat’ di umiso iti biagko a pakaigapuan ti pannakariknak iti kinadaksanggasat?’”
Idi 1985, kinontra dagiti babbai a sikiatrista iti Committee on Women of the APA (American Psychiatric Association) ti pannakairaman ti PMS iti Diagnostic and Statistical Manual ti APA. Nupay nadakamat dayta iti appendix ti nabiit pay (1987) a manual kas ti “late luteal phase dysphoric disorder,” insingasing ti maysa a task force ti APA ti pannakailista ti “premenstrual dysphoric disorder” (PMDD) iti kangrunaan a teksto ti sumaganad nga edisionna. Ti pannakailistana iti manual ti mamagbalin iti dayta nga opisial a psychiatric disorder.
“Uray kaskasano ket saan a masarakan dayta iti libro agsipud ta saan a sakit ti isip dayta,” kuna ni Dr. Paula Kaplan, sigud a mamalbalakad ti task force. “Inton sumaganad a manombraan ti maysa a babai kas abogado heneral, isut’ madamagto: ‘Addaanka kadi iti PMDD?’” kinunana.
Panangbirok iti Bang-ar
Agtultuloy a pagdedebatean ti tay-ak ti medisina ti isyu maipapan iti PMS. Rumrumsua ti nagadu a teoria maipapan iti eksakto a makagapu ken agas ti PMS. Patien ti dadduma a doktor a mabalin nga adda 18 a kita ti PMS, a tunggal maysa ket mangpatpataud iti nadumaduma a sintoma. Impadamag ti maysa a nabiit pay a panagadal a mabalin nga adda maaramidan ti zinc iti pannakapataud dagiti sintoma ti PMS. Kinuna ti sabali pay a panagadal a ti kurang a bitamina-B6 ti mabalin a makagapu ti problema, a mangpataud iti kalalainganna a panagleddaang iti dadduma.
Dagiti panangagas kas iti light therapy, panangkontrol iti pannaturog, napalalo a wagas ti panag-relax, kontra panagleddaang a droga, ken progesterone suppositories ket pinadasen ti babbai nga agsapsapul iti bang-ar manipud ti agkarasubli a sintoma ti PMS. Agingga ita, awan pay ti nasarakan a naynay nga epektibo a panangagas.
Masapul nga agpadoktor dagiti babbai nga agsagsagaba kadagiti di matengngel a sintoma sakbay ti panagkadawyan. Tunggal kaso ti PMS ket naisangsangayan, ket maikari ti tunggal babai iti napaneknekanen a medikal a balakad ken umno a panangaywan. Maigapu ta matulad ti PMS ti dadduma a grabe a kasasaad, kas iti sakit iti thyroid, endometriosis, ken panagleddang, napateg ti pannakaeksamen ti bagi.
Maisingasing a sakbay ti damo a panagpadoktor, adda koma detaliado a diary wenno kalendario ti maysa a babai iti pisikal ken emosional a sintoma a mapadasanna sakbay ti panagkadawyanna. Ti pannakaammona kadagiti aldaw a mabalin a nalaka nga agliday, agsintir, wenno maldaang ti makatulong kenkuana a mangbalbaliw iti eskediulna. Makatulong met dayta tapno maammuanna no isut’ agsagsagaba iti PMS.
Mabalin nga isingasing dagiti doktor a kissayanna dagiti mangpatpataud iti danag iti biagna. Makatulong met ti nasustansia a taraon ken regular a panagehersisio a pangkontra iti PMS. Ti adu a karbohidrato, taraon a bassit ti protinana ti nangpasayaat iti rikrikna ti dadduma a malmaldaang a babbai sakbay ti panagkadawyan, kinuna ti panagadal ti maysa nga unibersidad. Ti regular a panagehersisio wenno napartak a pannagna kabayatan ti aldaw mabalin a makatulong met a pangkontra iti bannog ken madi a rikrikna.
Siempre, makatulong dagiti miembro ti pamilia, nangnangruna ti asawa a lalaki. Rumbeng nga ikagumaanda ti agbalin a naasi, nakonsiderasion, ken mannakaawat unay no ti binulan a panagkadawyan ti babai ti pakaigapuan dagiti pakarigatanna.
Agtultuloy ti Debate
Kuna ti dadduma a ti panangnagan iti normal nga emosional ken pisikal a panagbalbaliw a mapadasan ti babai kabayatan ti panagkadawyanna kas maysa a “syndrome” ket di umiso. Ket di bigbigen ti dadduma ti PMS, a kunada a mangmulit dayta iti pakabigbigan dagiti babbai.
Nupay kasta, iti sumagmamano a babbai, agpayso ti PMS. Binulan a mapadasanda dagiti sintoma a mangparigat iti pannakilangenda iti pamilia ken trabaho. Talaga a makapaupay ti panagbirok iti bang-ar ken pannakaawat bayat nga agtultuloy a pagdedebatean ti adu a propesional iti uneg ken ruar iti medisina ti kinapudno ti PMS.
[Ladawan iti panid 15]
Makatulong dagiti miembro ti pamilia babaen iti panagbalinda a naasi ken nakonsiderasion