Wayawaya nga Agsao Idiay Pagtaengan—Agtiktiktik Kadi a Naorasan a Bomba?
NO SIUULBOD nga ipukkaw ti maysa ti “Uram!” iti nakapuspusek a pagsinean ket dadduma ti mapayatan agingga a matay iti nariribuk a panaggarasugas [ti tao] a rummuar, saan kadi a mapabasol ti nangipukkaw ti ibungana nga ipapatay ken aksidente? No adda agkuna, “diak umanamong iti ibagbagam, ngem idepensak ti kalintegam a mangibaga iti dayta,” kayatna kadi a sawen a naikkanka iti naan-anay a karbengan, di agpatpatingga a wayawaya, a mangibaga iti dayta iti publiko iti aniaman a pagayatam, aniaman dagiti pagbanaganna? Adda dadduma a mangipagarup a kasta.
Idiay Francia, kas pagarigan, idi intandudo dagiti musiko ti rap ti panangpapatay iti polis ket pinapatay ti dadduma a nakangngeg iti musika dagiti polis, rumbeng kadi a mapabasol dagiti musiko ti rap iti pananggargarida iti kinaranggas? Wenno rumbeng kadi a masalaknibanda iti sidong ti alagaden ti paglintegan? No mangaramid dagiti broadcaster ti radio ken iti television ken ti computer network kadagiti nabatad nga eksena ti kinaranggas ken pornograpia a magun-odan dagiti ubbing, a dadduma kadagitoy ti mangaramid payen kadagitoy a buya a mangdangran iti bagida ken iti sabsabali, saan kadi a rumbeng a mapabasol dagiti nagaramid kadagita a material?
Maysa a panagadal ti American Psychological Association “pattapattaenna a ti gagangay nga ubing, nga agbuybuya iti 27 nga oras iti TV iti makalawas, makabuyanto iti 8,000 a panangpapatay ken 100,000 nga aramid ti kinaranggas manipud iti edad a 3 agingga iti 12,” impadamag ti magasin a U.S.News & World Report. Mabalin kadi a basta di ikankano dagiti nagannak daytoy a saan a makaimpluensia iti annakda? Wenno iramanna ti “nalawag ken addan a peggad”? Ditoy kadi a masapul a maalagad ti panangiparit wenno malimitaran ti wayawaya nga agsao?
Impalgak ti maysa a panagadal nga indaulo dagiti sikologo ti unibersidad nga idi dagiti cartoon a “superhero a kanayon a sisasagana a lumaban” ti kanayon a naipabuya iti maysa a grupo dagiti uppat ti tawenna ken dagiti “cartoon a nakalma ken di mannakilaban” iti sabali a grupo, dagidiay a nakabuya kadagiti hero a mannakilaban ti ad-adda a dumanog ken mangipurruak kadagiti bambanag kalpasanna. Ket saan met a maikkat kalpasan ti kinaubing dagiti epekto ti kinaranggas iti TV. Nasarakan ti sabali pay a panagadal iti unibersidad a kalpasan ti pannakapaliiw ti 650 nga ubbing manipud 1960 agingga iti 1995 ken pannakaimatang iti ugalida nga agbuya ken ti kababalinda, dagidiay a nagbuya iti kararanggasan a [pabuya] iti television kas ubbing ti dimmakkel a mangaramid kadagiti kararanggasan a kababalin kas adulto, agraman ti panangabuso iti asawa ken ti panagmaneho a nakainum.
Nupay dadduma nga ubbing mabalin a dida aminen dagiti epekto ti television ken sine kadakuada, aminen ti dadduma. Idi 1995, ti Children Now, maysa a grupo dagiti manangsaranay idiay California, pinagsaludsodanna ti 750 nga ubbing nga agtawen iti 10 agingga iti 16. Impakita ti panagadal nga innem iti sangapulo, ti nagkuna a ti sekso iti TV impluensiaanna dagiti ubbing a makipaset iti sekso iti nakaub-ubing pay nga edad.
Mabalin nga irason ti dadduma a ti kinaranggas iti television ken iti sine mabalin a saan a literal nga awaten dagiti ubbing ken amin dagidiay a nakaam-amák a sine awan ti epektoda kadakuada. “Iti kasta a pamay-an,” inkomento ti maysa a periodiko ti Britania, “apay a kasapulan nga ibaga ti maysa nga autoridad iti eskuelaan idiay makintengnga nga America iti rinibribu nga ubbing nga awan dagiti Teenage Mutant Ninja Turtles kadagiti pagayusan ti danum ken rugit? Ngamin, dagiti ubbing nga agrayo iti Turtle nagkarayamdan kadagiti pagayusan ti danum ken rugit a mangsapsapul kadakuada.”
Itatta adda nakaro a debate maipapan iti ibilang ti dadduma a narigat nga ilasin a nagdumaan ti siwayawaya a panagsao ken ti kinaranggas a patauden dagiti ebkas dagidiay bumusor iti aborsion iti adu a lugar idiay Estados Unidos. Sipapanayag nga agreklamo dagiti bumusor iti aborsion a dagiti doktor ken kameng ti klinika a mangaramid iti aborsion ti manangpapatay ken isuda a mismo awan ti kalinteganda nga agbiag. Ti sumagmamano a naregta tarigagayanda ti pannakapapatay dagitoy a doktor ken dagiti katulonganda. Naikabil dagiti espia a mangsiput iti numero ti license-plate ti kotse dagita, ken naited dagiti nagan ken direksionda. Kas banagna, napaltogan ken napapatay dagiti doktor ken dagiti kameng ti klinika.
“Saan a maysa nga isyu daytoy maipapan iti siwayawaya a panagsao,” inwaragawag ti presidente ti Planned Parenthood Federation of America. “Katupag daytoy ti panangipukkaw iti ‘Uram!’ iti maysa a nakapuspusek a pagsinean. Ti kasasaad maipada iti nakapuspusek a pagsinean; kitaenyo laengen ti nakaad-adu a panangpapatay kadagiti klinika iti napalabas a sumagmamano a tawen.” Dagidiay a mangitandudo itoy a kinaranggas ikalinteganda nga ar-aramidenda laeng ti kalinteganda kas impalubos ti First Amendment ti America—wayawaya nga agsao. Isu nga agtultuloy dayta. Agtultuloyto ti panagdadangadang iti daytoy a kalintegan a mapaglalabanan kadagiti warnakan ti publiko, ket masapul a risuten dagiti korte ti isyu, ngem nakalkaldaang ta saan nga agpaay a pakapnekan ti amin.
Ti Maaramidan Dagiti Nagannak
Rumbeng koma a ti pagtaengan ti maysa a lugar ti talged agpaay kadagiti ubbing, a saan koma a lugar a sadiay agbalinda a nalaka a biktima dagidiay a manggundaway wenno mangabuso kadakuada wenno sadiay a dagiti natalna a tattao magargarida a mangipakita iti nakaro a panagbalbaliw ti personalidad ken agbalinda a naranggas no dadduma. “Mabalin a patienyo a saanto nga agbalin a naranggas ti anakyo nupay kanayon nga agbuya iti kinaranggas iti TV,” kinuna ti maysa a propesor ti unibersidad iti E.U. idi nagbitla kadagiti nagannak. “Ngem dikay masigurado a saanto a mapapatay ti anakyo wenno rangrangkayen ti anak ti maysa a tao, a napadakkel a kanayon nga agbuya iti kinaranggas iti TV.” Kalpasanna namaregta: “Ti pananglimitar iti pannakaisarang ti ubbing iti kinaranggas iti TV rumbeng nga agbalin koma a paset ti plano ti panangpasayaat ti publiko iti salun-at, agraman dagiti safety seat, bicycle helmet, bakuna ken ti nasayaat a pannakataraon.”
No dikay ipalubos nga umay iti pagtaenganyo ti maysa a ganggannaet nga agsao iti dakes ken naalas iti anakyo maipapan iti sekso ken iti kinaranggas, ngarud dikay ipalubos ti radio ken ti television nga agbalin a ganggannaet a kas iti dayta. Ammuenyo no kaano nga iddepenyo dayta wenno baliwanyo ti channel. Ammuenyo ti buybuyaen ti anakyo, agpadpada iti television ken iti computer, uray iti bukodna a kuarto. No ammona nga usaren ti computer ken ti network, a magun-odanna, nalabit masdaawkayo a makaammo iti mangbukel iti rinabii a buybuyaenna. No dikay anamongan ti buybuyaen ti anakyo, basta ibagayo laeng ti saan ket ilawlawagyo no apay. Saan a matay no maparitan.
Kamaudiananna, isuroyo ti anakyo nga agbiag babaen kadagiti nadiosan a prinsipio ket saan a babaen kadagiti ugali daytoy dakes a sistema ti bambanag—agraman ti naalas ken naranggas a sasao ken tigtignayna. (Proverbio 22:6; Efeso 6:4) Nangted ni apostol Pablo iti naintiempuan a balakad kadagiti Kristiano a rumbeng nga iyaplikartay amin. “Ti pannakiabig ken tunggal kita ti kinarugit wenno kinaagum saan koma a pulos madakamat iti nagtetengngaanyo, kas maitutop kadagiti nasantuan a tattao; uray ti nakababain nga ugali wenno minamaag a panagsasao wenno naalas a panagang-angaw, bambanag a di maiyanatup, ngem imbes ketdi ti panangipaay iti panagyaman.”—Efeso 5:3, 4.
[Dagiti ladawan iti panid 10]
Makaituggod iti krimen ken imoralidad ti dadduma a programa iti TV