No Apay Agpegpeggad Dagiti “Species”
MAUNGAW dagiti species gapu iti nadumaduma a rason. Usigenyo dagiti tallo a kangrunaan a makagapu. Saan a direkta a mapabasol dagiti tattao iti dua kadagitoy ken direkta a mapabasol iti maysa.
Pannakadadael ti Pagtaenganda
Ti pannakadadael ti pagtaenganda mangipaay iti nakaro nga ibabassit dagiti species. Deskribiren ti The Atlas of Endangered Species daytoy a “ti kapatgan a pagamkan” ngem “ti karirigatan [met] a lapdan.” Ti nakaparpartak nga umadu a populasion ti lubong puersaenna ti tattao a mangagaw nga ad-adda pay iti daga a pagnanaedan idi dagiti atap a biag. Ti nagsayaatan a pagarigan daytoy isu dagiti napuskol a kabakiran iti lubong.
Ti nakalkaldaang a pattapatta a naipamaysa iti kasasaad nga ibilang ti adu a kas ti pagbabbabawyan a napukaw a napateg a kinabaknang isu ti ‘iti las-ud ti 40 a tawen awanton ti mabati a napuskol a kabakiran.’ Kinapudnona, dandani kakapat iti amin nga agas a naammuanen ti Makinlaud a lubong ti nagtaud kadagiti mula iti tropikal a napuskol a kabakiran. Nupay no dagiti napuskol a kabakiran saklawenda laeng ti napattapatta a 7 porsiento iti rabaw ti daga iti planeta, dagitoy ti pagtaengan iti uppat a kakalima dagiti agbiag iti daga a mulmula iti lubong.
Dagiti panagtroso ken dagiti agbaliwbaliw a pamay-an ti agrikultura pukawenda ti nakaad-adu a naisigud a kaykayo iti napuskol a kabakiran iti Makinlaud nga Africa. Ti pannakapukaw dagiti troso iti subcontinent iti India binalbaliwanna uray pay ti panniempo, a pinabassitna ti tudo iti dadduma a lugar ngem pinataudna dagiti layus iti dadduma a lugar.
Bayat a pukpukanen ti tao dagiti kayo tapno madalusan ti daga agpaay iti agrikultura, matay dagiti mula, animal, tumatayab, reptilia, ken dagiti insekto. Pattapattaen ni propesor Edward Wilson iti Harvard a ti pukaw ti kabakiran agdagup iti agingga iti 1 a porsiento iti tinawen, ket daytoy papatayenna ti rinibu nga species agingga a maungawdan kamaudiananna. Pagamkan nga adu nga species ti mapukawton sakbay pay a maikkanda iti sientipiko a nagan.
Umasping ti kasasaad kadagiti baresbes iti lubong, sabali pay nga agpegpeggad a pagindegan. Dagiti manangpasayaat iti daga pamagaenda dagitoy a lugar tapno makaibangonda iti balbalay, wenno pagbalinen dagiti mannalon ida a matalon a daga a mabalinda a pagmulaan. Iti napalabas a 100 a tawen, agingga iti 90 porsiento iti namaga a karuruotan ti Europa ti nasaklaw a maipaay iti agrikultura. Ti pannakapukaw ti pagpastoran idiay Britania iti napalabas a 20 a tawen ti nakagapu iti 64-porsiento nga ibababa ti bilang dagiti song thrush.
Nupay awagan ti magasin a Time ti puro ti Madagascar a “maysa a puro a geolohikal a daong ni Noe,” agpegpeggad ti adu a nadumaduma nga atap a biag nga adda iti dayta. Bayat nga umadu ti populasion ken umadu ti internasional nga utang, umadu ti pannakapilit dagiti agindeg iti puro a mamagbalin kadagiti kabakiran a taltalon. Agsipud ta tallo a kakapat iti pagindegan ti golden bamboo lemur ti nagpukaw iti napalabas a 20 a tawen, adda laengen 400 kadagitoy nga ayup a nabati.
Ti nakaro a panangbalbaliw ti tao iti pannakausar ti daga pudno a dinadaelna dagiti atap a biag iti rehion. Kas sabali a pagarigan, usigenyo dagiti Polynesian a simmangpet idiay Hawaii 1,600 a tawenen ti napalabas. Kas banag ti aramidda, 35 nga species dagiti tumatayab ti naungaw.
Dagiti immuna a nagindeg nga immay iti Australia ken New Zealand nangangkatda kadagiti napaamo a pusa, a dadduma kadagitoy ti nagbalin nga atap. Sigun iti magasin a New Scientist, dagitoy nga atap a pusa ti agsidsida itan kadagiti 64 nga species dagiti katutubo a mamalia ti Australia. Kadua dagiti naangkat a red fox iti Europa, rarautenda dagiti nabatbati a populasion dagiti agpegpeggad nga species.
Direkta a Panangraut
Ti panaganup saan a baro a kasasaad. Ti salaysay ti Biblia iti Genesis deskribirenna ti managalsa a ni Nimrod, a maysa a mangnganup a nagbiag nasurok nga 4,000 a tawenen ti napalabas. Nupay awan ti nadakamat maipapan iti panangdadaelna nga interamente kadagiti species, nupay kasta isu idi ti maysa a mannakabalin a mangnganup.—Genesis 10:9.
Bayat dagiti siglo, pinukawen dagiti mangnganup dagiti leon manipud Grecia ken Mesopotamia, dagiti hippopotamus manipud Nubia, dagiti elepante manipud Amianan nga Africa, dagiti oso ken beaver manipud Britania, ken dagiti atap a baka manipud iti Makindaya a Europa. “Bayat ti dekada ti 1870 ken 1880, pinapatay dagiti mangnganup ti kakapat a milion nga elepante idiay laeng Daya nga Africa,” ipadamag ti aglislista a magasin iti BBC, a Radio Times. “Iti kagudua ti siglo, napnapno ti Africa iti putók dagiti nalatak, babaknang ken natatan-ok a tattao, a nangpaltog kadagiti elepante, rhino, giraffe, dadakkel a pusa ken aniaman dita a makitada. . . . Ti kasla makapakigtot itatta ti interamente a maawat idi a kababalin.”
Agsublitayo iti kasasaad ti natan-ok a tigre. Dagiti census idi dekada ti 1980 impamatmatna a naballigi dagiti panangikagumaan a mangitalimeng. “Nupay kasta, saan a kas idin dagiti bambanag,” kuna ti 1995 Britannica Book of the Year. “Impalgak dagiti naan-annad a panagbilang a pinaadu dagiti opisial a mabalin a kakumplot dagiti mangnganup wenno dagiti basta magagaran laeng a mangawis kadagiti appoda dagiti napalabas a census. . . . Rumangrang-ay ti nalimed a negosio iti paspaset [ti bagi] ti tigre bayat a nguminngina pay ti bumasbassiten a suplay.” Gapuna, idi 1995, napattapatta a $9,400 agingga iti $24,000 ti gatad ti tigre iti Siberia—saan, saan laeng a gapu iti nangina a lalatna no di ket dagiti pay tulang, mata, iming, ngipen, lalaem, ken seksual nga organona, a maibilang a napateg amin iti kadawyan a panangagas iti Dumaya.
Ti negosio a marfil ti elepante, sara ti rhino, lalat ti tigre, ken dadduma a paset ti ayup maysan a binilbilion a doliar a negosio ti black-market, a sumaganad laeng iti panangipuslit iti droga, kuna ti Time. Ket dayta saan laeng a dagiti dadakkel a mamalia. Idi 1994 inusar ti gagangay a panangagas nga Insik ti nakaam-amak a 20 milion a sea horse, isu a nangpababa iti makalap iti 60 porsiento bayat ti dua a tawen iti dadduma a lugar ti Makin-abagatan a daya nga Asia.
Saan a narigat nga ilasin no asino ti mapabasol no maanupan dagiti species [ti ayup] agingga a maungawdan. Dagiti ngay matiliw a mataraken? Ti agpegpeggad a macaw, ti golden conure, mangipaay iti negosiante iti black-market idiay Brazil iti naipadamag a $500. Ngem no ilakona dayta iti ballasiw taaw, makaganansia iti nasurok a tallo ket kagudua dayta a gatad.
Dagiti gubat ken dagiti resultada, ti umad-adu a bunggoy dagiti nagkamang, agraman ti agpangpangato a bilang ti maipasngay, kumarkaro a polusion, ken uray pay ti turismo, pagpeggadenda dagiti agpegpeggaden nga species. Dunoren dagiti managpaliiw kadagiti de motor a bilog dagiti dolphin a dardarupenda a kitaen, ket ti ungor dagiti bilog iti uneg ti danum singaenna ti delikado nga echo-location system (kadawyan a sonar system a tumulong iti dolphin a mangsapul kadagiti bambanag) ti dolphin.
Kalpasan daytoy a nakalkaldaang a panangiladawan iti panangdadael a pinataud ti tao, nalabit kunaenyo, ‘Ania ti ar-aramiden dagiti manangitalimeng a mangtaginayon kadagiti agpegpeggad nga species, ken kasano ti kaballigida?’
[Ladawan iti panid 6]
Matay dagiti mula, ayup, tumatayab, reptilia, ken insekto bayat a pukpukanen ti tao dagiti kayo