Sadino ti Pagilian nga Awanan Krimen?

Ti pumponna ti maysa kadagiti kadadakkelan a nakita ti Moscow iti adun a tawen. Rinibribu a tattao ti naglilinia kadagiti kalsada a nangipaay iti maudin a panaglugayda iti agtutubo a Ruso a dagus a naipatingga ti biagna idi Marso 1, 1995, gapu kadagiti bala ti mammapatay. Napaltogan agingga a natay iti mismo a ruanganna, nalatak unay a personalidad iti telebision ni Vladislav Listyev, a nabutosan a periodista iti tawen idi 1994.

NAKURANG a tallo a lawas kalpasanna, idi Marso 20, mapadpadasan ti subway ti Tokyo ti kinaadu ti tao iti agsapa idi napasamak ti pannakasabidong babaen iti gas. Sumagmamano ti natay; adu a sabsabali pay ti nakaro a nasugatan.

Kalpasanna, idi Abril 19, ti Siudad ti Oklahoma ti nakaisentruan ti atension dagiti managbuya iti telebision iti intero a lubong. Nagbuyada a buyogen iti panagamak bayat a dinutdot nga inruar dagiti mangal-alaw a trabahador dagiti nadundunor a bagi iti narbeken a pasdek ti gobierno a kalkalpas pay la a rinebbek ti bomba ti terorista. Ti bilang dagiti natay ket 168.

Idi arinunos ti Hunio iti daytoy a tawen, sabali pay a pasamak, iti asideg ti Dhahran, Saudi Arabia, ti nangpapatay iti 19 nga Americano ken nangsugat iti agarup 400.

Dagitoy uppat a pasamak ipakitada a baron ti kasasaad ti krimen. Ti “gagangay” a krimen ad-addan a mapakuyogan iti naranggas a terorismo. Ket amin dagiti uppat a pasamak​—iti bukodda a naisangsangayan a pamay-an​—ipakitada no kasano a nalaka nga agbalin a biktima ti isuamin iti panangraut ti krimen. Addaka man iti pagtaengan, idiay pagtrabahuan, wenno iti kalsada, mabalin nga agsaknap ti krimen a mangapektar kenka a kas biktimana. Kinapudnona, impakita ti maysa a surbey idiay Britania a dandani tallo a kakapat kadagiti Britano ti mangipagarup nga ad-adda nga agbalinda a biktima iti krimen ita ngem idi sangapulo a tawenen a napalabas. Mabalin nga umasping met ti kasasaad iti pagtataenganyo.

Segseggaan dagiti managtungpal-linteg nga umili ti maysa a gobierno a saan laeng a mangkontrol iti krimen. Tarigagayanda ti maysa a gobierno a talaga a mangipatingga iti dayta. Ket nupay no mabalin nga isingasing dagiti panangidilig iti kaadu ti krimen a dadduma a gobierno ti ad-adda nga epektibo iti pananglapped iti krimen ngem iti sabsabali, ipakita ti intero a kasasaad a maab-abak ti gobierno ti tao iti panangikagumaanna a manglaban iti krimen. Kaskasdi, pudno unay wenno saan nga arapaap ti mamati a ti gobierno ipatinggananto ti krimen. Ngem ania a gobierno? Ken kaano?

[Kahon/Mapa iti panid 4, 5]

LUBONG A NAPNO TI KRIMEN

EUROPA: Kinuna ti maysa a libro ti Italia (“The Opportunity and the Thief”) nga iti ababa a tiempo, ti bilang dagiti krimen a maibusor iti sanikua idiay Italia “nakagtengen kadagiti kangatuan a bilang a naibilang [idi] nga imposible.” Impadamag ti Ukraine, maysa a republika ti dati a Soviet Union, ti 490 a krimen iti tunggal 100,000 a populasion idi 1985 ken 922 idi 1992. Agtultuloy ti iyaaduda. Isu met la gayam nga insurat ti periodiko a Ruso nga (“Arguments and Facts”): “Arapaapentayo ti agbiag​—ti agtalinaed a sibibiag​—ti makalasat iti daytoy nakaam-amak a tiempo . . . agamak nga aglugan iti tren​—mabalin a madiskaril wenno dadaelen dagiti manangdadael iti sanikua; agamak nga agtayab​—masansan dagiti panang-hijack wenno mabalin a ma-kras ti eroplano; agamak nga aglugan iti subway​—gapu iti panagdinnungpar wenno panagbettak; agamak a magna kadagiti kalsada​—mabalin a masalamaanka iti panagrurupak wenno matakawan, marames, makabkabil, wenno mapapatay; agamak nga aglugan iti kotse​—mabalin a mauram, mawarawara, wenno matakaw; agamak a sumrek iti pasilio dagiti apartment, restawran, wenno tiendaan​—mabalin a madangran wenno mapapatayka iti aniaman kadakuada.” Impadis ti Hungario a magasin nga HVG ti maysa a nainit a siudad iti Hungary iti “hedkuarter ti Mafia,” a kunkunana nga iti napalabas a tallo a tawen, dayta “ti pangrugian ti tunggal baro a kita ti krimen . . . Kumarkaro ti agsasaruno a kawing ti reaksion iti panagamak bayat a makita ti tattao a saan a nakasagana ti polis a manglaban kadagiti Mafia.”

AFRICA: Impadamag ti Daily Times iti Nigeria a mapadpadasanen dagiti “institusion iti kolehio” iti maysa a nasion idiay Laud nga Africa ti “kumarkaro a panagamak, nga ipakpakita dagiti miembro ti nalimed a kulto: a dandani manglapped iti panangaramid iti aniaman a makagunggona nga aramid ti akademia.” Intuloyna: “Kumarkaron ti kinasaknap ti panagamak, a napakuyogan iti pannakapukaw ti biag ken sanikua.” Iti sabali a pagilian ti Africa, impadamag ti The Star iti South Africa: “Adda dua a kita ti kinaranggas: panagdadangadang ti komunidad, ken ti kadawyan a kriminal a kinaranggas. Naksayanen iti kasta unay ti umuna, immadu ti maikadua.”

DAGITI AMERICA: Impadamag ti The Globe and Mail iti Canada ti iyaadu dagiti naranggas a krimen idiay Canada bayat ti kallabes a 12 nga agsasaruno a tawen, amin “paset ti pagannayasan a nangpataud iti 50-por-siento nga iyaadu ti kinaranggas idi napalabas a dekada.” Kabayatanna, impadamag ti El Tiempo iti Colombia nga idiay Colombia, napasamak ti 1,714 a panangkumaw iti kallabes a tawen, “maysa a bilang a nasursurok ngem doble kadagiti amin a panangkumaw a nairekord iti dadduma a paset ti lubong bayat ti isu met la a tiempo.” Sigun iti Departamento ti Hustisia idiay Mexico, naaramid ti krimen iti sekso iti kabeserana iti tunggal uppat nga oras bayat ti kallabes a tawen. Intudo ti maysa a pannakangiwat a babai a mailasin ti maika-20 a siglo babaen ti panagbaba ti pateg dagiti indibidual. “Agbibiagtayo iti maysa a kaputotan a mangusar iti dayta ken kalpasanna mangibellengen iti dayta,” inkonklusionna.

OCEANIA: Pinattapatta ti Institute of Criminology iti Australia nga aggatad ti krimen sadiay iti “agarup $27 bilion iti tinawen, wenno dandani $1600 iti tunggal lalaki, babai ken ubing.” Daytoy ti “agarup 7.2 por siento iti nagupgop a produkto ti pagilian.”

ITI SANGALUBONGAN: Kuna ti libro a The United Nations and Crime Prevention a “kankanayon nga umadu iti sangalubongan ti kriminal nga ar-aramid iti dekada 1970 ken 1980.” Kunana: “Ngimmato ti bilang dagiti nairekord a krimen manipud iti agarup 330 milion idi 1975 agingga iti 400 milion idi 1980 ket napattapatta a nakagtengen dayta iti kagudua a bilion idi 1990.”

[Picture Credit Line]

Mapa ken globo: Kas Katayag-bantay a Mapa® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Picture Credit Line iti panid 3]

Ti daga iti pinanid 3, 6 ken 9: Rinetrato ti NASA