Panangmatmati iti Lubong

Panagsigarilio

Nupay nakadkadlaw ti ibabassit ti panagsigarilio iti sumagmamano a pagilian, kaaduan a pagilian ti mangipakpakita iti panagadu iti napalabas a dua a dekada. Ti China, kas pagarigan, ti kaaduan pay laeng kadagiti managsigarilio ken addaan iti 297 a porsiento nga iyaadu. Tagtaginayonen ti Estados Unidos ken India ti maikadua ken maikatlo a puesto kadagiti kaaduan a managsigarilio ken nangipakita ti tunggal maysa iti iyaadu a 27 porsiento ken 50 porsiento. Dadduma a pagilian nga addaan dadakkel a porsiento isut’ Rwanda nga addaan iti 388 a porsiento; Grecia, 331 a porsiento, North Korea, 325 a porsiento; Tanzania, 227 a porsiento; Hong Kong, 214 a porsiento; Indonesia, 193 a porsiento; Singapore, 186 a porsiento; ken Turkey, 185 a porsiento. Ipakita dagiti bilang a nayimprenta iti Asiaweek, ti porsiento ti panagbalbaliw iti nagbaetan ti 1970 ken 1993. Kadagiti 138 a nasion a nailista, 26 laeng ti nangipakita a bimmassit dagiti managsigarilio.

Dagiti Agtutubo ken Paltog

Naparpartak ti iyaadu dagiti matay iti paltog kadagiti Americano nga agtutubo nga agtawen iti 10 agingga iti 19 ngem iti dadduma pay a grupo, kuna ti report ti Children’s Defense Fund. Dagiti paltog ti maikadua itan a kangrunaan a pakatayan. Dagiti aksidente, kaaduanna iti lugan, ti kangrunaan a makagapu. Kadagiti Americano nga agtutubo a nababbaba ngem 20, maysa ti natay iti kada 92 a minuto gapu iti pannakapaltog idi 1993​—iyaadu ti 7 a porsiento iti napalabas a tawen. No idilig, iti amin a grupo ti edad, 4.8 laeng a porsiento ti iyaadu. Ti pondo para iti depensa ti nangakusar iti gobierno a bassit kano laeng ti maar-aramidanna a mangikkat iti paltog kadagiti ubbing ken kadagiti eskuelaan. Kasla umanamong dagiti estadistika ti Departamento ti Hustisia ti E.U. Namitlo nga immadu ti ubbing a manangpapatay iti napalabas a dekada, a linab-awanna ti 26,000 iti 1994. Immadu iti mamimpat a daras iti isu met la a tiempo ti bilang dagidiay mangus-usar iti paltog kas pangpatayda, nupay ti bilang dagiti nangusar iti sabsabali pay nga igam ti nagtalinaed nga agarup isu met laeng. Ad-adu dagiti nadadael a gapuanan ti kaadda dagiti paltog ngem iti bilang dagiti paltog.

Padron ti Panagpakamatay

“Agarup 30,000 nga Americano [ti mangkettel] iti bagida iti kada tawen,” kuna ti Scientific American, ket “mamimpat a daras nga ad-adda nga agpakamatay ti lallaki ngem iti babbai.” Immadu met dagiti nagpakamatay bayat nga umad-adu ti tawen, a mangyanninaw kadagiti pagpulkokan gapu iti nakapuy a salun-at ken lumidlidem a pangnamnamaan. Mamimpat a daras nga ad-adu ti agpakamatay kadagidiay 75 ti tawenda wenno natataengan ngem kadagiti tin-edyer. Ania dagiti banag a pakaammuan no agpakamatayto ti maysa a tao? Ti kangrunaan a nailista isut’ kinaawan ti suporta ti pamilia ken kagimongan ken ti saan unay a pannakipaset iti relihion. No idilig iti dadduma a pagilian, adda iti katengngaan a tukad ti kaadu dagiti agpakpakamatay idiay E.U., babaen ti promedio nga agarup 11 ti agpakamatay iti kada 100,000 a tattao.

Panangsursuro iti Kinaranggas

◼ “Ti makatawen ti kapautna a pannakaadal dagiti programa iti telebision, nga indaulo dagiti managsirarak iti uppat nga unibersidad ti agkonklusion nga agraraira ‘ti makadangran iti kababalin’ a kinaranggas kadagiti brodkas ken programa iti cable TV,” kuna ti The Washington Post. Nasarakan ti panagadal a saan laeng a naglaon iti dadduma a kinaranggas ti kaaduan kadagiti programa no di pay ket ti pamay-an ti pannakailadawanna ti mabalin nga addaan iti makadangran nga epekto kadagiti managbuya. Dagita “iramanna ti panagsursuro nga agtignay a siraranggas, agbalin nga ad-adda a di mangikankano kadagiti makadangran nga ibunga ti kinaranggas ken ad-adda nga agbuteng iti pannakaraut.” Maysa a rason isut’ di pannakadusa dagiti managsalungasing iti 73 a porsiento kadagiti kaso ti naranggas nga aksion iti TV, a mangted iti mensahe a “naballigi ti kinaranggas.” Kasta met a di ipakita ti kaaduan a pabuya dagiti ibungana a pannakadangran kadagiti biktima, kas iti saem, wenno pannakadangran ti emosion wenno iti pinansial. Ket kuna ti panagadal a ti masansan a pannakausar dagiti paltog kadagiti naranggas nga insidente iti TV ti mabalin a “manggargari iti agresibo a kapanunotan ken kababalin.”

◼ Inton agtawen iti 30, ti tattao nga adu unayen ti nabuyana a kinaranggas iti TV idi ubing pay laeng “ti naturturedto nga agaramid iti kinaranggas, ad-adda a maaresto iti nabartek a panagmaneho, ad-adda nga agresibo iti sidong ti impluensia ti alkohol ken ad-adda nga abusado iti assawada [ken] maaddaan met kadagiti naag-agresibo nga annak,” kuna ni Len Eron, propesor ti sikolohia ken managsirarak a sientista idiay Institute for Social Research sadi University of Michigan. Mangpataud dagiti ay-ayam iti video kadagiti umasping a parikut. Kas naireport iti periodiko a The Toronto Star, kinuna ni Eron a ti peggad a nainaig iti ay-ayam iti video isut’ interactive. Dagiti managay-ayam “ti mangtignay iti lever wenno mangitalmeg iti buton ket isuda a mismo ti mangar-aramid iti daytoy nakaap-aprang, naranggas a tignay​—ti panangpapatay iti maysa a tao.” Patien ni propesor Eron a kasapulan ti ad-adu a panangaywan ti nagannak. Nupay kasta, isennaayna “nga adu a nagannak ti saan ngamin a maseknan.”

Kumarkaro ti Kinabassit ti Bilang Dagiti Klero iti Francia

Adda kumarkaro a kinakirang dagiti klero a Katoliko idiay Francia. Ireport ti periodiko ti Paris a Le Monde nga idi 1995, adda laeng 96 a papadi a naordinan iti intero a Francia ken 121 laeng idi 1994. Dagiti Jesuita ti addaan laeng iti 7 nga agdadamo ket 25 kadagiti Dominican idi 1995. Umasping met ti kasasaad iti pannakaawis dagiti Katoliko a madre. Kuna ti Le Monde a “manipud idi dekada ti 1970, nagtultuloy a bimmassit ti bilang dagiti madre, manipud 92,326 idi 1977 agingga iti 51,164 laengen itay napan a tawen.” Maigapu iti ilalakay ti kaaduan a klero ken ti pannakapaay ti iglesia a mangawis kadagiti kabbaro, mapattapatta nga inton tawen 2005, addanto laengen 9,000 a papadi iti paroko idiay Francia. Dakamaten ti Le Monde dagiti pakaigapuan ti kinakirang nga isut’ “ikakapuy ti kasasaad ti kagimongan, ti panagamak ti tattao iti napaut a pannakaikumit, ti di makaay-ayo a ladawan ti klero, ken ti pannakapukaw ti panagtalek kadagiti panguluen ti iglesia.”

Ti Kauumisuan a Relo ti Lubong

Pinataud dagiti sientista idiay Perth, Makinlaud nga Australia, ti maysa a relo a sangaribu a daras nga ad-adda nga umiso ngem kadagiti atomiko a relo a maus-usar idiay Inglatera a pangammo iti maawat nga internasional a pagibasaran iti oras. Aggatad iti agarup $200,000 ti pagaammo kas relo a sapphire, ket sumagmamano ti nabangonen. Marukodna ti maysa a napartak a femtosecond, a maysa a kakasangamilion iti kakasangabilion ti maysa a segundo! Pakausaranna? Sigun iti pangkaaduan a teoria ni Einstein maipapan iti relativity, naparpartak ti panagtaray ti tiempo iti ngatuen ti daga. “Ti kalatmi isut’ panangrukod iti nagdumaan ti kapartak iti kangato nga agarup maysa a metro​—iti sabali a pannao iti nagbaetan ti saka ken uloyo,” kinuna ti pisiko a ni David Blair, a nagtrabaho iti pannakapataud ti relo. Nupay kasta, agpaut laeng ti kinaumisona iti lima a minuto iti kada tiempo.

Ti Ordinario a Sandwich?

Idi 1762, nagtalinaed iti 24 nga oras iti lamisaan a pagsusugalan ni Lord Sandwich iti Britania, maysa a napeklan a sugador. Tapno mapennekna ti bisinna, nagkiddaw iti dua nga iwa ti tinapay a napalamanan iti sangagerret a karne. Dagus a naipanagan kenkuana daytoy a baro a merienda​—ti sandwich. Mangbusbusbos itan dagiti Britano iti $7.9 milion kadagiti sandwich iti kada aldaw, 75 a porsiento nga iyaadu iti napalabas a lima a tawen. “Dagiti sandwich ti mangbukel iti ad-adu ngem kakatlo iti dagup dagiti paglakuan kadagiti taraon a napardas a magun-odan,” kuna ti The Times ti London, ket magun-odan ida iti 8,000 a paggatangan iti sandwich. Agarup 1.3 a bilion a nakasaganan a makan a sandwich ti makonsumo idiay Britania iti kada tawen. Nupay kasta, masansan a naiduma dagitoy a sandwich iti simple a taraon a balonen dagiti pamilia no agpiknikda iti away wenno iti igid ti baybay. Mangitukon ti dadduma a paglakuan iti karkarna a kita, agraman sandwich a naaramid manipud iti karne ti kangaroo wenno buaya wenno de-tsokolate a tinapay a napalamanan iti strawberry ken krema.

Pannakainegosio ti Sekso ti Ubbing iti Asia

Pattapattaen dagiti gobierno ken trabahador iti kagimongan a nasurok a sangamilion a lallaki ken babbai nga agtawen iti 17 ken ub-ubing pay ti agbalbalangkantis iti Asia, kuna ti The New York Times. Nupay di ammo ti eksakto a bilang, masarakan dagiti ubbing a di pay simrek iti pubertad kadagiti balay a pagliwliwaan iti pagilian a kas iti Cambodia, China, India, ti Pilipinas, Taiwan, ken Thailand. Apay a matarigagayan dagiti nakaub-ubing? Maysa a rason isut’ panagbuteng iti AIDS. “Kaykayat dagiti lallaki iti intero nga Asia dagiti agkabannuag ken ubbing, iti maysa a rason a basbassit ti posibilidad a maimpektaranda iti H.I.V., ti virus a pakaigapuan ti AIDS,” kuna ti Times. Nupay kasta, sipapartak nga agwarwaras ti virus ti AIDS kadagiti balangkantis kadagitoy a pagilian, maysa a gapu isut’ pannakailako ken pannakaala dagiti balangkantis iti nadumaduma a pagilian ken gapu ta agbiahe iti nadumaduma a lugar dagiti kustomer, a dadduma ti agpasiar maipanggep iti sekso. Nupay makumaw ti dadduma nga ubbing, dadduma ti inlako dagiti nagannak kadakuada gapu iti material a gunggona.

Panagrinnibal Wenno Panagkaykaysa?

“Ti pannakaselebrar ti maika-2000 nga anibersario ti pannakaipasngay ni Kristo ti sipapartak nga agbalbalin a sensitibo nga isyu kadagiti iglesia,” kuna ti ENI (Ecumenical News International) Bulletin. Inawagan ni Konrad Raiser, sekretario-heneral ti World Council of Churches, dagiti iglesia nga utobenda ti mapaspasamak “kas maysa nga okasion agpaay iti kooperasion ken panagkaykaysa​—imbes a linnaslasan iti kinalatak.” Ngem kinunana a dagiti iglesia ti kasla ad-adda nga agpanggep a mangusar iti tawen kas “maysa nga okasion para iti panagebanghelio . . . tapno maparmek ti kinaawanen ti pategda iti publiko.” Bayat ti panangkomendarna iti papa iti panagapelona a ti koma tawen 2000 “ti agbalin nga okasion ti nabileg a pannakapasingked ti Nakristianuan a panagkaykaysa,” innayon ni Raiser: “Makitanto pay laeng no kasano kaadu kadagitoy nga arapaap ti matungpal inton tawen 2000​—itandudo ti napalabas a kapadasan ti panagduadua.”