Panangmatmat iti Lubong

Panagkumaw Idiay Latin America

Nagbalin ti panangkumaw kas multimilion a doliar a negosio idiay Latin America, sigun iti periodiko ti Argentina nga Ámbito Financiero. Kabayatan ti 1995, ag-6,000 a kaso ti naipadamag sadiay. Impalgak ti nabiit pay a panagadal a ti Colombia pay laeng ti naaddaan iti kangatuan a bilang, nga addaan 1,060 a panangkumaw kabayatan ti 1995, a sarunuen ti Mexico, Brazil, ken Peru, a tunggal maysa ti addaan iti ginasut a kaso kabayatan ti isu met la a tiempo. Tinawen a mabayadan dagiti manangkumaw iti Colombia iti agarup 300 milion a doliar kas subbot. Idiay Brazil nagtriple ti kantidad a naibayad kadagiti manangkumaw kabayatan ti 1995, a nakadanon iti agarup maysa a bilion a doliar. Mabalin a nabaknang ken nalatak dagiti biktima wenno kadawyan a turista wenno agtagibalay manipud kadagiti bassit ti masapulanna a pamilia. Iti dadduma a kaso, situtulok dagiti manangkumaw nga umawat iti subbot iti in-inut a pamay-an. Tangay pagamkanda a makumawdanto manen, pasaray agbayad dagiti biktima iti in-inut uray pay no nawayawayaanen ti nakumaw.

Makapasalun-at ti Kinaoptimistiko

Pinasingkedan manen ti nabiit pay a panagadal a naidaulo idiay Finland ti pammati a ti kinapesimistiko pagsakitenna ti panunot ken bagi, idinto ta makapasalun-at ti kinaoptimistiko. Agarup 2,500 a lallaki nga agedad iti nagbaetan ti 42 ken 60 ti napaliiw iti las-ud ti 4 agingga iti 10 a tawen. Sigun iti magasin a Science News, impadamag dagiti sientista a dagiti lallaki a “kalalainganna ti pananginanamada agingga kadagiti awanen ti namnamada ket natay . . . a dua agingga iti tallo a daras a naparpartak ngem kadagidiay naipadamag a saan unay a napukawan iti namnama wenno mangnamnama; ad-adda a nakapatanor ti isu met la a grupo iti kanser ken pannakaatake ti puso.”

Nalukmeg Unay nga Ubbing

Sigun iti periodiko a The Weekend Australian, nabiit pay nga imbunannag ni Dr. Philip Harvey, maysa a nutrisionista iti salun-at ti publiko, a “lumuklukmeg ken napartak ti ilulukmeg dagiti Australiano nga ubbing.” Naikugnal ti pannakaseknanna iti nabiit pay a panagadal a mangipakita a nagdoble ti proporsion dagiti nalulukmeg nga ubbing idiay Australia iti napalabas a sangapulo a tawen. Kasapulan a maagasan ti agarup 10 porsiento nga ubbing nga agedad iti nagbaetan ti 9 ken 15 gapu iti kinalukmegda. Patien ni Dr. Harvey nga agdoblento manen ti porsiento dagiti nalukmeg nga ubbing iti sumaganad a sangapulo a tawen. Kas kadagiti adulto, ti di panagehersisio ti kangrunaan a pakaigapuan ti ad-adda a kinalukmeg dagiti ubbing, kuna ti periodiko, ken makaapektar met dagiti taraon nga aduan iti taba.

Narugit nga Angin

Nagkonklusion ti World Wildlife Fund (WWF) a mamulmulitan ti Roma iti benzene, maatap a mangpataud-kanser a mangmulit nga ipugpugso dagiti lugan. Dagiti managsirarak para iti WWF ti nangkabal iti 400 nga agkabannuag a boluntario nga agedad iti 8 agingga iti 18 kadagiti benzene sensor. Impalgak ti panagadal nga idiay Roma, maysa a “metro kubiko [35 pie kubiko] ti angin ti aglaon iti promedio a 23.3 a mikrogramo ti benzene,” bilang a nangatngato ngem ti ipalubos ti linteg a 15 a mikrogramo iti kada metro kubiko. Naikugnal iti daytoy a panagadal, inlawlawag dagiti sientipiko a ti laengen agmalem a pananglang-ab iti namulitan nga angin iti Roma ket katupag ti panagsigarilio iti 13 a sigarilio, kuna ti Italiano a periodiko a La Repubblica.

Kellaat nga Itatanor ti Meningitis Idiay West Africa

Agsakit ti nasurok a 100,000 a tattao ket nasurok a 10,000 ti natayen iti maysa kadagiti kakaruan a kellaat nga itatanor dagiti makaakar a sakit idiay West Africa no lagipen ti nabiit pay a napasamak, kuna ti International Herald Tribune. Ti kangrunaan nga inapektaran ti bacterial meningitis isu ti namaga, natapok a rehion nga abagatan laeng ti Sahara Desert, a sadiay agkaiwara dagiti naimpeksionan ti aangsanda. Ti sakit ti mangpaebbal iti palunapin ti utek ken duri. Agwaras babaen iti angin​—mayakar dayta babaen ti uyek wenno baen. Malapdan ti sakit babaen iti bakuna ken maagasan, nangnangruna iti damo a kasasaadna babaen kadagiti antibiotiko. “Ti epidemia ti meningitis iti 1996 ti kakaruan pay laeng kadagiti napasaran ti sub-Saharan Africa,” kinuna ti pannakangiwat ti Doctors Without Borders. “Umad-adu latta dagiti matmatay,” kinunana pay.

Di Maiparit Dagiti “Land Mine”

Kalpasan ti dua a tawen a negosasion idiay Geneva, Switzerland, saan a nakapagnunumo dagiti internasional a mannakinegosasion nga ipaiparit dagiti land mine iti intero a lubong. Nupay inkeddengda ti pannakaiparit ti sumagmamano a kita ti mine ken restriksionan ti dadduma, ti naan-anay a pannakaiparit amin nga antipersonnel mine ti mausigto pay laeng inton sumaganad a pangrepaso a komperensia a nayeskediul inton tawen 2001. Kabayatanna, sigun iti maysa a pattapatta, kabayatan dagidiay a lima a tawen, dagiti land mine ti mabalin a mangpapatayto iti 50,000 pay a tattao ken mangbaldado iti 80,000​—kaaduanna sibilian. Insennaay ti maysa nga editorial iti The Washington Post ti desision a kunana: “Dagiti nasion nga addaan iti dadakkel nga imbentario iti mine ibilangda a makaallukoy unay dagitoy nga igam, a didan pampanunoten ti brutal ken agtultuloy nga ipapatay dagiti sibilian nga apektaranda kalpasan ti rinnanget iti lugar a nakaikalianda.” Sigun iti pattapatta ti United Nations, adda agdama a 100 milion a mine a naikali iti 68 a pagilian.

Ti Napartak a Panagadu Dagiti Siudad

Umad-adu a tattao ti umak-akar kadagiti siudad, kuna ti publikasion ti United Nations a The State of World Population 1996. Iti uneg ti sumaganad a sangapulo a tawen, 3.3 bilion ti agindegton kadagiti siudad ti lubong, agarup kagudua iti masirmata a populasion ti lubong a 6.59 bilion. Idi tawen 1950, 83 ti bilang dagiti siudad a nasurok a sangamilion ti populasionda. Ita, nasuroken a 280, bilang a manamnama nga agdoble inton tawen 2015. Idi 1950, ti laeng New York City ti addaan iti nasurok a 10 a milion nga agindeg; ita, 14 ti kasta a siudad, a ti Tokyo ti kaunaan iti listaan babaen iti 26.5 a milion.

“Ammo ti Nakaparsuaan ti Kasayaatan”

“Ammo ti Nakaparsuaan ti kasayaatan a panangdalus kadagiti naibelleng a lana,” kuna ti magasin a New Scientist. Nagamkan dagiti managitalimeng ti pannakadadael ti aglawlaw idi 1978 idi a naisadsad iti kosta ti Brittany, makin-amianan a Francia, ti tangker ti lana nga Amoco Cadiz. Innem a bulan ti binusbos dagiti lokal nga autoridad a nangikkat iti rinibu a tonelada ti namulitan-lana a kapitakan ken baresbes iti maysa a disso. Saan pay a nadalusan ti maysa a lugar a nakarot’ pannakamulitna. Ipalgak ita ti panangidilig kadagiti dua nga adu unay a pitak ken baresbes ti naikkat dagiti timpuyog a nagdalus nga uray la 39 a porsiento kadagiti mula iti baresbes ti din nagtubo pay. Nupay kasta, iti di nagargaraw a lugar, dagiti allon iti baybay ti nangdalus iti pitak a pagtubtubuan itan ti 21 a porsiento nga ad-adu a mulmula sakbay ti pannakaibelleng ti lana. Naan-anay a nakaungaren ti baresbes, ket awan pagilasinan ti panangmulit ti lana a nakita sadiay iti sumagmamanon a tawen.

Kaskasero a Panagpataray iti Danum

Lumatlatak idiay Estados Unidos dagiti personal a lugan iti danum, nga ad-adda a pagaammo kas water bike. Makataray dagitoy a babassit a lugan iti danum iti kapartak a 100 kilometro iti kada oras ken maimaneho a kas iti motorsiklo. Ti kangrunaan a pakaseknan isut’ iyaadu dagiti grabe, no dadduma makapapatay, nga aksidente a pakainaigan dagitoy a bilog. Sigun iti The Wall Street Journal, mapattapatta nga “agingga iti 60% kadagiti aksidente ket maigapu kadagiti agarkila.” Nupay kaaduan nga aglugan ti agisuot iti pangsaluad-pannakalmes kas panagtulnog iti linteg, adu ti bassit pay lat’ ammoda iti nasayaat a kababalin iti panagpataray ken kaskaseroda nga agpataray. Inlawlawag ti maysa nga opisial ti Coast Guard a “nupay nasayaat ti agpataray iti 80 kilometro iti kada oras, ti panangtuparda iti danum ket kas iti panangdungpar iti maysa a pasdek.”

Nasarakan​—2,000-Tawenna a Barangay

Imparang ti immababaw a danum ti Baybay ti Galilea idi 1986 ti maysa a barangay a napetsaan idi tiempo ni Jesus. Sipud idin, nayuperen ti barangay iti preserbatibo tapno mapabannayat ti pannakadadaelna. Ita, ipadamag ti National Geographic a naadawen manipud iti preserbatibo ken maipabuyan iti asideg ti ili ti Magdala. “Agarup 8 a metro ti kaatiddogna, a mangus-usar idi iti iket, ken nalabit addaan uppat a para-gaud ken maysa a para-timon,” ilawlawag ni Shelley Wachsmann, ti nangidaulo iti panagkabakab. Innayonna pay: “Agarup pito a kita ti kayo a nausar, agraman uppat nga alus kadagiti daanen a barangay. Nalabit narasay idi ti kayo wenno napanglaw unay ti makimbarangay.”

Panangipasigurado iti Normal nga Idadakkel

Ti idadakkel ti ubing ket apektaran saan laeng a ti natawidna, kuna ti maysa a report iti Jornal do Brasil. “Ti nasayaat a nutrision ti kangrunaan a mangipasigurado a dumakkelto a naimbag,” kuna ti periodiko, a nagkuna pay a ti kurang a nutrision ket kadawyan uray kadagiti pamilia a kalalainganna ti panagbiagda. “Ti sabali pay a kangrunaan a makatulong iti idadakkel, isut’ regular a panagehersisio,” kinuna ti propesor ti endocrinology a ni Amélio Godoy Matos. “Siguraduen met a maaddaanda iti umdas a pannaturog agsipud ta rummuar laeng ti hormone ti panagdakkel no matmaturog ti ubing,” kinunana. Dagiti emosional a parikut ti mangpabannayat met iti idadakkel ti ubing. Sigun iti endocrinologist a ni Walmir Coutinho, “ti panagbuya iti telebision iti adu nga oras, nangnangruna dagiti naranggas a pelikula, ket makadadael iti pannaturog ti ubing ket mabalin nga apektaranna ti nasalun-at nga idadakkel.”