Panangmatmat iti Lubong

Pasingkedan Manen ti Papa ti Ebolusion

Nabiit pay nga inruar ni Pope John Paul II ti nakailanadan ti kapanunotanna maipapan iti ebolusion ti tao, a dinakamatna ti “panagkaykaysa” dagiti naurnong a resulta ti agwaywayas a panagsirarak kas “naisangsangayan nga argumento a manganamong iti daytoy a teoria.” Nupay dina naan-anay nga anamongan ti pannursuro, impaganetget ni Juan Pablo II ti surat ni Papa Pius XII idi 1950, a “mangibilang iti doktrina nga ‘ebolusionismo’ kas napateg a teoria, a maikari nga usigen,” sigun iti L’Osservatore Romano. Iti panangikagumaanna nga iraman ti Dios iti ebolusion ti tao, dinakamat ti papa ti insuro ni Plato nga adda di matay a kararua ti tattao. Iti manen panangadawna iti surat ni Pius XII para iti kaaduan, kinunana: “No nagtaud ti natauan a bagi iti awan idi a sibibiag a banag, direkta a pinarsua ti Dios ti naespirituan a kararua.”

Bumasbassit Dagiti Makiasawa

“Maim-imatangantayon ti pannakapukaw ti panagasawa kas maysa nga institusion,” kuna ni Jean Dumas, hepe ti agdama a pannakausig ti populasion idiay Statistics Canada. Bumasbassit dagiti makiasawa idiay Canada, nangnangruna idiay Quebec, sigun iti The Toronto Star. Iti dadduma a kasasaad, ti panagkedked a mangikumit iti bagi iti manayon a panagasawa ket gapu iti di makaay-ayo a makitkita dagiti tattao iti panagasawa dagiti nagannak kadakuada, kuna ti report. Ipalgak ti impormasion a naurnong iti nasurok a 25 a tawen a nagsinan idi 1993 ti 30 porsiento kadagiti pareha a nagkasar idi 1969. Ipakita pay ti estadistika nga ad-adu ti agdibdiborsio kadagiti nabiit pay a nagkallaysa. Maysa a kakatlo iti amin a diborsio idiay Canada idi 1993 ti nakairamanan dagiti pagassawaan a nagkallaysa iti kurang pay a lima a tawen, agingga iti maysa a kakapat idi 1980. Kuna ni Marshall Fine, direktor ti panagasawa ken family-therapy center idiay University of Guelph, Ontario: “Kaslattay saan a nakataltalged a lubong dayta para kadagiti agtutubo.”

Dagiti Tin-edyer a Mapapaidaman iti Turog

Patien ti dadduma nga espesialista iti pannaturog idiay Australia ken ti Estados Unidos a mabalin nga adda pay dadduma a makagapu ti pannaturog dagiti tin-edyer no agsapa malaksid iti TV, iyaalsa, wenno kinasadut, kuna ti magasin nga Asiaweek. Kuna ti eksperto iti pannaturog a ni Dr. Chris Seton a ti panagbalbaliw ti hormone ken kellaat nga idadakkel ti mainaig iti adu a rason a kayat pay laeng ti adu a tin-edyer ti maturog iti napaut. Mangrugi iti edad a siam, manayonan ti oras ti pannaturog a kasapulan ti agtutubo. Iti maysa a surbey ti 3,000 nga estudiante ti E.U. nga agedad iti 17 agingga iti 19, nupay kasta, 85 porsiento ti agkurang iti turog. Ipadamag ti The New York Times a ti resulta ket kanayon a lapdan dagiti estudiante ti panagdungsa, nangnangruna kadagiti klase iti bigbigat. “Addaantayo kadagiti ubbing a mapapaidaman iti turog,” kuna ni Propesor James B. Maas iti Cornell University, “kaslattay nakadrogada.” Patien dagiti eksperto a kasapulan dagiti tin-edyer ti agarup walo ket kagudua nga oras a pannaturog iti kada rabii.

Ti Panagdieta Kissayanna ti Peggad ti Panagkanser

Ti pannangan iti prutas ken nateng iti agarup maminlima a daras iti kada aldaw ti mangpabassit iti peggad nga agkanser ti bara, duri, tian, ken dadduma pay a kita ti kanser, kuna ti The Wall Street Journal. Nagminar ti “natibker nga ebidensia” para iti daytoy kalpasan ti nasurok a 200 a panagadal a mangpatpatalged iti gunggona kadagiti ag-17 a pagilian. Di kasapulan nga adu ti kanen. Sigun iti programa ti National Cancer Institute ti E.U., dagiti kalalainganna a kaadu iramanna ti: “Maysa a kalalaingan ti kadakkelna a prutas, tallo-kakapat a tasa a juice, kagudua a tasa a naluto a nateng, maysa a tasa a berde a nateng nga ensalada, wenno kakapat a tasa a nagango a prutas.” Intandudo ti Institute ti kasta a panagdieta iti napalabas a lima a tawen, ngem iti agdama idiay Estados Unidos, 1 laeng nga adulto iti kada 3 ken 1 nga ubing iti kada 5 ti mangtungtungpal iti pagannurotan. Ti panagtarigagay kadagiti fast food ti kasla manglaplapped iti balligi. Kuna ti The Wall Street Journal: “Dagiti french fries nga addaan ketchup saanda a matupagan ti mamindua a pannangan iti nateng.”

Di Agbalbaliw a Populasion?

Sigun iti International Institute for Applied Systems Analysis (IIASA), idiay Vienna, ti agdama a populasion ti lubong kasla saan nga agdoble. Ti pattapattada ket ti populasion “umadunto iti agdama a 5.75 bilion agingga iti 10 bilion inton 2050, madanonnanto ti kangatuan nga agarup 11 bilion inton 2075, ken agtalinaed iti nganngani di agbalbaliw wenno medio bumassit agingga inton 2100,” kuna ti New Scientist. Sigun iti IIASA, adda 64-porsiento a tsansa a pulos a dinto agdoble ti agdama a populasion ti globotayo. Ipakita dagiti bilangda nga agparang a bimmassit dagiti maipaspasngay iti kada rehion ti lubong idi 1995.

Awanan-Bateria a Radio

Tapno mapagballigian ti kinaawan koriente ken ti kurang a bateria iti adu nga away ti Africa, mangparpartuat ti bassit a paktoria iti asideg ti Cape Town, South Africa, iti maaw-awit a radio nga addaan iti naisiguden a hand-cranked generator. “Pusiposem ti pagiggaman iti sumagmamano a daras,” kuna ti The New York Times, ket “aguni ti radio iti kagudua nga oras.” Agpapan pay iti kadakkelna a kas iti pagbalonan ken 3 a kilo ti kadagsenna, kasla naballiginto ti baro a modelo. Sigun ken ni Siyanga Maluma, a mangidadaulo iti panaglako ti paktoria, no ti radio ket mapatokar iti lima agingga iti sangapulo nga oras iti kada aldaw, makasalimetmetto iti $500 agingga iti $1,000 a bateria iti tallo a tawen. Mairaman iti bisikleta ken motorsiklo, “ti radio ket maysa kadagiti tallo a dadakkel a mangipabigbig iti kinasiasinom idiay Africa,” kuna ni Maluma. “Makasiguradoka,” insiertona. “Makagun-odka iti asawa,” uray radio laeng ti ik-ikutam.

Mangpapatay a Tudo

Ti acid rain ti nakaigapuan ti saan a direkta a pannakatay ti adu nga elk ti Scandinavia, sigun iti taga Sweden a sientipiko a ni Dr. Adrian Frank. Tapno masumra dagiti epekto ti namulitan a tudo, naikabil ti apug kadagiti tay-ak ken dan-aw. Nupay kasta, dagiti mula nga agtubtubo iti daga nga addaan apug ti mangipakita iti iyaadu ti sumagmamano nga elemento, nangnangruna ti molybdenum. No makapangan dagiti elk iti adu unay a molybdenum, mangpataud iti makapapatay a kinakirang ti copper a nakarot’ panangdangranna iti sistema ti imiunidad dagiti animal. Kas kanayonan pay a resulta ti acid rain, matmatay itan dagiti ikan iti nasurok a 4,000 a dan-aw ti Sweden, ket kagudua ti binassitan ti bilang dagiti trout idiay Norway iti napalabas. Kuna ti The Sunday Telegraph ti London a nupay kiskissayan ti gobierno ti Britania ti pannakaipugso ti sulfur manipud kadagiti pagtataudanna nga estasion tapno makontrol ti pannakamulit ti daga, mabalin nga adu a tawen nga agtultuloy dagiti epekto ti ared-ed ti acid rain.

Panangsanay Kadagiti Elepante ti Africa

Adun a siglo a maus-usar dagiti elepante ti Asia kas animal a pagtrabaho. Nupay kasta, naipagarup a narigat unay a mapaamo dagiti daddadakkel nga Africano a kasinsinda. Ngem uray kaskasano, kasla naballigi ti maysa nga eksperimento. Maus-usar dagiti elepante ti Africa idiay pagitalimengan ti ayup sadi Imire ti Zimbabwe a mangarado kadagiti bangkag ken mangilugan kadagiti ranger kadagiti lugar a narigat a danonen. “Ayat ken gunggona” ti nausar a pamay-an ti panangsanay. Binuya ti maysa a reporter para iti maysa a periodiko ti Africa ti elepante nga agnagan Nyasha nga agarado iti bangkag, a kadua ti trabahador a ni Muchemwa, a nagsakay iti bukotna. “Pasaray,” inlawlawag ti reporter, “iyunnatna ti sungona iti likudan sa ikkan ni Muchemwa iti taraon a nabaknang iti protina.” Intuloy ti damag: “Mausarto da Nyasha ken ti innem a sabsabali pay a nasanay nga elepante idiay Imire tapno pagarado kadagiti bangkag sakbay ti panagtutudo para kadagiti mula a kas iti mais, a mausar a pagpakan kadakuada ken dadduma nga animal iti pagtaraknan.”

Dagiti Suplemento a Naaramid Manipud Dara

Ti prothemol, maysa a madama a maek-eksperimento a suplemento ti protina, ti maus-usar idiay amianan a daya ti Brazil tapno makatulong iti pannakarisut ti malnutrision a parikut ti rehion. Sigun iti report ti Associated Press, ti produkto ket nangnangruna a naaramid iti dara ti baka a naala kadagiti pagpartian, a naikuna a “nasussustansia pay ngem karne.” Naaramid idiay Guatemala dagiti umasping nga eksperimento, idi 1990, nga addaan iti produkto a maawagan “Harina de Sangre” (arina a dara). Idiay Brazil, inyurnos ti estado a maiwaras ti Prothermol iti kada balay, “a mangibunong iti suplemento ken bantayan a naimbag dagiti ubbing a mangala iti dayta.” Iti napalpalabas, ti dara ket basta ibelleng dagiti pagpartian iti amianan a daya ti Brazil, kas ibilbilin ti Biblia.​—Levitico 17:13, 14.

Buyot Dagiti Ubbing

Agserserbi iti militaria iti intero a lubong ti kakapat a milion nga ubbing, a pito pay laeng ti tawen ti dadduma, sigun iti panagsirarak a naaramid iti 26 a pagilian ken naipadamag iti Guardian Weekly ti Manchester, Inglatera. Impalgak ti report, a paset ti dua-tawen a panagadal ti United Nations, a namaltrato dagiti naawis nga ubbing, masansan a mapilit a mangbuya iti pannakatutuok ken ipapatay dagiti kabagian. Kalpasanna, mausarda kas berdugo, manangpapatay, ken espia. Iti maysa a pagilian, “kaaduan nga ubbing a soldado ti nabilin a mangtutuok, mangbaldado wenno mangpapatay kadagiti ubbing wenno adulto nga agpangpanggep nga aglibas.” Dagiti ubbing, a masansan a matudokan iti droga wenno arak sakbay ti rinnanget ti nakita nga agdardaras a mapan iti pagbabakalan a “kas ket tay saanda a matay wenno masaktan.”