Panangmatmat iti Lubong
Ubing a Matay
No idilig kadagiti ubbing iti 25 a dadduma nga industrialisado a pagilian, dagiti ubbing idiay Estados Unidos ti mamin-12 a daras nga ad-adda a matay gapu iti pannakapaltog, 5 a daras nga ad-adda a mabiktima iti pannakapapatay, ken mamindua a daras nga ad-adda nga agpakamatay, kuna ti The Dallas Morning News. “Namnamaenmi idi a nangatngato ti bilang iti E.U., ngem nasdaawkami iti nakaro a nakaigiddiatanna,” kuna ni Etienne Krug, coordinator ti report para iti Centers for Disease Control sadi Atlanta, Georgia. Dagiti maiparit nga agas, kinapanglaw, nasinasina a pamilia, ken limitado nga oportunidad para iti edukasion ti mairaman kadagiti nainaig iti naranggas a pannakatay dagiti ubbing.
Impeksion nga Iyakar ti Taraon
Ti iyaadu dagiti kasapulan dagiti aggatang a “nadumaduma a nalangto nga apit iti intero a tawen” agraman ti “sangalubongan a paglakuan a makaibiahe kadagiti produkto iti intero a lubong iti agpatnag” ti gapu ti itataud dagiti baro a sakit a mainaig iti taraon idiay Estados Unidos, kuna ti JAMA (The Journal of the American Medical Association). Naibasar kadagiti naaramid a panagadal iti napalabas a sangapulo a tawen, pattapattaen dagiti sientipiko a dagiti iyakar ti taraon a mikrobio “ti nangpasakit iti 6.5 milion agingga iti 81 milion a tattao ken pakatkatayan ti agarup 9000 idiay Estados Unidos iti kada tawen.” Patien pay ti sumagmamano nga eksperto a ti ad-adda a pannangan kadagiti taraon nga organiko ti pannakapatuboda (dagiti mula a naganaganan iti ibleng ti animal) ti mabalin a pakaigapuan ti parikut. Sigun iti report ti JAMA, “agbiag ti E coli iti ibleng ti baka iti 70 nga aldaw ken makapaaduda iti mula a mapatubo babaen iti ganagan, malaksid no ti bara wenno aditibo a kas iti asin wenno preserbatiba mausar a mangpapatay iti mikrobio.”
Dagiti “Nasantuan” a Sunggo—Peste
Nabayagen nga agnanaed dagiti sunggo a rhesus idiay Vrindavan, India, kuna ti primatologist a ni Iqbal Malik. Dagiti sunggo ket ibilang dagiti adu a sagrado ken agdakdakiwasda iti nasantuan a siudad dagiti Hindu a dida kaamak a matiliwda—agingga ita, kastat’ kasasaad. Sigun iti magasin a New Scientist, immadu unay ti populasion dagiti rhesus kadagiti kallabes a tawen gapu ta immadu ti bilang dagiti peregrino a mangpakpakan kadakuada. Maipagarup a mangpabaknang ti panangpakan iti sunggo. Ngem iti panaglabas dagiti tawen, gistay naan-anay nga agpampannuray lattan dagiti sunggo iti maipakan kadakuada agsipud ta bassit dagiti mula. “Agsipdutdan kadagiti pakitienda a bag ken sumrekda kadagiti balay tapno agsawar iti taraon.” Immanamong dagiti residente a matiliw ti agarup 60 a porsiento iti populasion dagiti sunggo ken mayakarda kadagiti nasulinek a lugar. Kuna ni Malik: “Dagiti dios ket nagbalin a peste.”
Nailet?
Uray no simmardengen a dumakkel dagiti tulang ti saksakatayo iti maudin a paset ti kinaagtutubo, agbalbaliw dagiti sakatayo iti unos ti panagbiagtayo. Kuna ni Neil Koven, presidente ti Canadian Podiatric Medicine Association: “Bayat a lumaklakay ken bumakbakettayo, agannayas a medio agdaplat ken agbakkaweng dagiti sakatayo isu nga umatiddog ken umakabada. Gapu dayta iti medio ilulukay dagiti urattayo.” Pattapattaen dagiti eksperto iti sapatos nga agingga iti kagudua kadagiti adulto ti agisusuot iti di umisot’ rukodna a sapatos—a ti kaakabana ti kadawyan unay a parikut—a pakaigapuan ti panagkalio ken panagbakkaweng ti ramramay ti saka. Nailet unay kadi ti sapatosmo? “Agtakderka a sakasaka iti maysa a papel ket ugedam ti aglawlaw dagiti dapanmo. Kalpasanna, iparabawmo dagiti sapatosmo iti papel ken ugedam ti aglawlawda. Babaen ti panangidilig kadagiti uged, makitamto no kasano ti panangyan-anaymo iti sakam kadagiti sapatosmo,” kuna ti periodiko a The Toronto Star. Tapno nasaysayaat ti plastarna, rukodem dagiti dapanmo kada gumatangka iti sapatos, ket gumatangka no mumalem wenno rumabii kalpasan a naipagnapagnamon dagiti sakam.
Panangbirok “Kadagiti Di Am-ammo a Kabusor”
Idi 1997, nangrugi dagiti allergy wenno hay fever dua a bulan a nasaksakbay ngem iti kadawyan kadagiti umili ti Roma, Italia, kuna ti Corriere della Sera. Ti nasakbay a panangraut dagiti pollen ti imbilang ti maysa nga allergist a nakaigapuan “ti kaaduan nga ibabara ti kalalainganna a temperatura ti planeta, a nakadkadlaw a nakissayan iti kapaut ti kalam-ekna.” Kuna ti periodiko a “dagiti aldaw a nasayaat ti panniempona ti nangyeg kadagiti di am-ammo a pollen a di masumra dagiti eksperto iti tay-ak.” Nangrugin ti “panagbirok kadagiti di am-ammo a makagapu,” ngem kabayatanna, “agsagsagaba dagiti pasiente iti allergy, a di ammo dagiti makagapu.”
Dagiti Para-siput iti Ostia
Nangrugin a nangtuding ti Iglesia Katolika iti St. Charles idiay Picayune, Mississippi, kadagiti guardia tapno masigurado nga awan ti rummuar iti simbaan a dina pay la tinilmon ti ostia ti Komunion. Naaramid daytoy nga addang kalpasan a naawatda ti report a namin-adun a rimmuar dagiti tattao iti simbaan nga ig-iggamanda ti Ostia nga ibilang dagiti Katoliko a sagrado. Sigun iti The Dallas Morning News, kuna ti klero a ni John Noone a “dagiti agdaydayaw ken ni Satanas kayatda ti mangala iti ostia” tapno “tabbaawanda” dayta. Ti trabaho dagiti guardia iti Komunion ket buyaen dagiti miembro ti paroko ken kitaen no aktual a tilmonenda dayta. No saan, sidadayaw a makiddaw kadagiti nakimisa a tilmonenda ti Ostia wenno isublida dayta.
Pananglagip iti Video
Sigun iti salaysay a naimaldit iti magasin a Pediatrics, “sumagmamano kadagiti pang-eksperimento a panagadal ti mangipamatmat a dagiti music video mabalin nga adda naisangsangayan nga impluensiada iti kababalin babaen ti panangbibinegda kadagiti agbuya iti kinaranggas ken ti panangimpluensiada kadagiti agtutubo nga ad-adda nga anamongan ti panagdenna sakbay ti panagkasar.” Ti kangrunaan a pakaseknan dagiti nagannak ket dagiti liriko ti heavy metal ken gangsta rap. “Para iti bassit a grupo dagiti tin-edyer, ti panangpili iti musika ti kangrunaan a pakakitaan. Ipakita ti sumagmamano a panagadal a ti panangpili iti musika a heavy metal ti mabalin a naisangsangayan a pagilasinan ti iyiikay, panangabuso iti substansia, sakit iti isip, posibilidad ti panagpakamatay, panangtulad iti nadumaduma a kababalin ken annongen ti lalaki ken babai, wenno panangirisgo iti biag kabayatan ti kinaagtutubo.” Kuna ti report, nga inurnos ti walo a medikal a doktor iti nagbaetan ti 1995 ken 1996: “No mangngegan dagiti managbuya ti kanta kalpasan a nakitada ti bersion ti video, dagus a ‘maipalagip’ a silalawag ti nabuyada iti video.”
Papel a Naaramid iti Ibleng ti Elepante
Idi napaliiw dagiti kaarruba a pabpabureken ni Mike Bugara ti adu a naikaldero nga ibleng ti elepante iti arubayanna, nalawag a talaga a nadanaganda. Impagarup ti dadduma a mangkukulam, ngem, kinapudnona, agar-aramid iti papel. Damo nga inaramid ni Mr. Bugara ti papel manipud iti saba, mais, ken bulbulong ti eucalyptus. Ngem ti nawadwad a suplay ti aduan-ammurat nga ibleng ti adu nga elepante idiay Kenya ti nakapanunotan ti napinget a manangitalimeng nga usaren dayta a pagaramid iti papel. Inkeddengna a dayta ket epektibo a pamay-an tapno “mapakaammuan dagiti tattao iti kinapateg ti panangtaginayon a sibibiag dagiti elepante,” kuna ti magasin a New Scientist. Ita, ti papelna a naaramid iti ibleng ti elepante ti maus-usar kadagiti imbitasion para iti maika-50 a tawen nga anibersario ti Kenya Wildlife Service ita a tawen.
Dagiti Kustombre iti Pannangan
Ti TV ti “nakaisentruan ti kaaduan a moderno unay a ritual ti kababalin,” kuna ti The New York Times. Maysa a naited a pagarigan ket ti pannangan bayat ti panagbuya iti telebision—nga ita ket ritualen iti pagpagilian iti intero a lubong. Idiay Mexico, kas pagarigan, adu a pamilia ti mangrabrabii bayat nga agbuyada kadagiti telenobela. Ti nabiit pay a surbey idiay Francia ti mangipalgak a “nakalukat ti TV iti 62 a porsiento kadagiti tiempo ti pannangan.” Idiay China, tagtagiragsaken dagiti agbuya dagiti espesial a pabuya iti TV bayat nga agngatngatingatda iti bukel ti sandia. Nalatak met dagitoy a nangisit a bukel kadagiti agbuybuya iti TV idiay Israel, agraman ti bukel ti sunflower ken pistachio. Dagiti saramsam no agbuya iti TV idiay Pilipinas iramanna ti naituno a saka ti manok, lapayag ti baboy, ken bagis ti manok. Ti paboritoda a saramsam ket ti balut—“di napessaan nga itlog ti pato a makan bayat a mauk-ukisan sa mawarakiwikan iti gurdo nga asin,” kuna ti Times.
Awan Gastosna a Panglapped iti Kolera
Patien dagiti sientipiko a nasarakandan ti awan gastosna a panglapped iti kolera—panangsagat iti mainum a danum babaen kadagiti sari! Natakuatan dagiti managsirarak idiay University of Maryland, sadi Estados Unidos, ken ti International Centre for Diarrheal Disease Research, sadi Dacca, Bangladesh, a dagiti mangpataud-kolera a bakteria ti agnanaed iti uneg dagiti kunikon dagiti copepod, dagiti kasla plankton a crustacean nga agnanaed iti danum. Babaen ti panangibukbok iti danum iti uppat a nagtutuon a tela ti sari, maikkat ti nasurok a 99 a porsiento ti bakteria ti kolera. Kalpasanna, madalusan ti sari babaen iti direkta a panangibilag iti dayta iti dua nga oras, wenno no panagtutudo, iyuper dayta iti nalaka a disinfectant. Ipadamag ti periodiko ti London a The Independent a mangrugi ita a tawen dagiti panangpadas iti ruar, inton maisuro iti umili kadagiti naapektaran a lugar no kasano nga iyaplikar daytoy a pamay-an.
Ti Panagayat ti America iti Paltog
“Uppat iti kada 10 nga Americano nga adulto ti agnanaed kadagiti pagtaengan nga addaan paltog, ket dagidiay a pagtaengan saggaysa nga addaan iti promedio a dua a paltog, sigun iti nasional a surbey,” kuna ti Daily News ti New York. “Iti surbey, 25% ti nagkuna nga addaanda iti pistol, 27% ti addaan iti shotgun ken 29% ti addaan iti riple.” Adu a sangakabbalayan ti addaan iti ad-adu ngem ti maysa a kita ti paltog.